ĐÀI PHÁT THANH
& TRUYỀN HÌNH HÀ NỘI

Đã một tuần trôi qua kể khi Mỹ tiến hành không kích các cơ sở hạt nhân Iran hôm 21/6, tuy nhiên, thực hư mức độ tàn phá năng lực hạt nhân Iran sau loạt bom của Mỹ vẫn là chủ đề gây tranh cãi không chỉ giữa các nước phương Tây, mà ngay trong nội bộ của Washington.

Đứng giữa tâm điểm tranh cãi một lần nữa lại là Tổng thống Mỹ Donald Trump, nhưng lần này là với chính các cơ quan tình báo của đất nước cờ hoa.

Tranh cãi giữa ông Trump và tình báo Mỹ

Từ Nhà Trắng đến các hội nghị quốc tế, Tổng thống Trump không ngừng khẳng định chiến dịch không kích Iran là một “thành công hoàn hảo”. Theo ông Trump, ba cơ sở hạt nhân trọng yếu của Iran gồm Fordow, Natanz và Isfahan đã bị “phá hủy hoàn toàn” và Tehran “không còn khả năng làm giàu urani.”

Tuy nhiên, chỉ vài ngày sau đó, báo chí Mỹ đồng loạt đưa tin về một báo cáo mật sơ bộ của Cơ quan Tình báo Quốc phòng Mỹ (DIA) - cơ quan trực thuộc Lầu Năm Góc, có kết luận ngược lại. Theo đánh giá ban đầu, thiệt hại là “có thật nhưng tạm thời” và không làm tê liệt được chương trình hạt nhân của Iran như Tổng thống Trump mô tả.

Cụ thể, báo cáo cho biết, Iran đã di chuyển phần lớn kho urani làm giàu trước khi bị không kích, nên năng lực sản xuất vật liệu hạt nhân vẫn còn nguyên. Thông tin này nhanh chóng châm ngòi cho một cuộc đối đầu mới giữa ông Trump và cộng đồng tình báo Mỹ, mà theo nhiều nhà phân tích, tiếp tục làm nổi bật mối quan hệ phức tạp, thiếu tin tưởng đã kéo dài nhiều năm qua.

Ngay sau khi báo cáo của DIA bị rò rỉ, Nhà Trắng lập tức bác bỏ. Thư ký báo chí Karoline Leavitt chỉ trích đây là “âm mưu chính trị nhằm bôi nhọ Tổng thống” và gọi người tiết lộ tài liệu là một “kẻ thất bại cấp thấp trong cộng đồng tình báo.”

Không chỉ Tổng thống Trump, nhiều quan chức thân cận và do ông bổ nhiệm cũng lên tiếng khẳng định chiến dịch đã gây “tổn thất nặng nề” cho Iran.

Giám đốc Tình báo Quốc gia (DNI) Tulsi Gabbard, một đồng minh trung thành, gọi chiến dịch là “thành công vang dội” và cho biết tên lửa đã “phá hủy năng lực trọng yếu để Iran lắp ráp vũ khí hạt nhân.”

Giám đốc Cơ quan Tình báo Trung ương Mỹ (CIA) John Ratcliffe cũng ra tuyên bố khẳng định, cơ quan này có “nguồn tin rất đáng tin cậy” cho thấy chương trình hạt nhân Iran bị “tổn hại nghiêm trọng”, cần nhiều năm để phục hồi.

Tuy nhiên, đáng chú ý là DIA - cơ quan đưa ra đánh giá ban đầu, vẫn chưa chính thức đính chính hay rút lại báo cáo bị rò rỉ. Điều này cho thấy sự chia rẽ không nhỏ trong cách nhìn nhận hậu quả của cuộc tấn công.

Tranh cãi lần này không phải là lần đầu tiên ông Trump bất đồng với giới tình báo Mỹ, nhưng là lần hiếm hoi mâu thuẫn trở nên công khai và căng thẳng ngay sau một chiến dịch quân sự lớn. Trước đây, ông Trump đã nhiều lần bác bỏ các kết luận tình báo, từ cáo buộc Nga can thiệp cuộc bầu cử năm 2016 cho đến nhận định về tổ chức Nhà nước Hồi giáo (IS) hay chương trình hạt nhân của Triều Tiên.

Theo các chuyên gia, cuộc đối đầu mới nhất là hệ lụy trực tiếp của mối quan hệ vốn luôn căng thẳng giữa ông Trump và cộng đồng tình báo Mỹ, từ nhiệm kỳ Tổng thống đầu tiên cho đến nay.

Đánh giá về diễn biến này, một cựu quan chức CIA nhận định, nếu Tổng thống không tin tưởng người cung cấp thông tin chiến lược, thì đó là một rủi ro an ninh nghiêm trọng, còn nếu tình báo cố tình làm rò rỉ để chống lại Tổng thống, thì đó lại là vấn đề về lòng trung thành trong bộ máy nhà nước.

Hiện tại, tranh cãi vẫn chưa có dấu hiệu hạ nhiệt. Trong khi đó, phía Iran tuyên bố các cơ sở hạt nhân đã chịu thiệt hại nghiêm trọng sau 12 ngày xung đột. Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) thừa nhận cơ quan giám sát hạt nhân này không có “thông tin về nơi lưu trữ” của khoảng 400kg urani mà Iran đã làm giàu tới độ tinh khiết 60 %, còn phương Tây chưa đưa ra đánh giá độc lập. Thực tế về thiệt hại sau loạt không kích hôm 21/6, cũng như mức độ thật sự của bất đồng giữa ông Trump và tình báo Mỹ có thể chỉ được hé lộ trong những tuần tới.

Giữa lúc tranh cãi về hiệu quả của loạt không kích nhằm vào các cơ sở hạt nhân Iran chưa ngã ngũ, việc chính quyền Tổng thống Trump liên tục phát đi các thông điệp về thiệt hại của hạt nhân Iran khiến giới quan sát đặt ra nhiều câu hỏi. Vì sao ông Trump cần thế giới tin rằng năng lực hạt nhân Iran đã bị xóa sổ?

Vì sao ông Trump cần hạt nhân Iran bị xóa sổ?

Ngay từ khi vận động tranh cử nhiệm kỳ hai cho đến khi quay trở lại Nhà Trắng hồi đầu năm nay, ông Trump đã xây dựng hình ảnh một “tổng thống mạnh mẽ, không khoan nhượng”, sẵn sàng dùng sức mạnh quân sự để bảo vệ nước Mỹ.

Cuộc tấn công vào cơ sở hạt nhân Iran, với sự tham gia của máy bay ném bom tàng hình B-2, không có thương vong nào cho binh sỹ Mỹ và được mô tả như một chiến dịch hoàn hảo, là minh chứng lý tưởng cho hình ảnh ấy.

Theo hãng tin CNN, việc thừa nhận rằng Iran vẫn còn khả năng phục hồi chương trình hạt nhân sẽ làm suy yếu hình ảnh “bất khả chiến bại” mà ông Trump dày công xây dựng. Nó cũng tạo tiền lệ rằng một đòn tấn công lớn của Mỹ vẫn có thể thất bại, điều không dễ chấp nhận với một tổng thống từng tuyên bố "không lực lượng quân sự nào trên thế giới có thể làm tốt hơn". 

Lý do thứ hai có tính chiến lược sâu xa hơn. Nếu có bằng chứng cho thấy Iran vẫn giữ được công nghệ hoặc nguyên liệu làm giàu urani, câu hỏi lập tức đặt ra: Liệu Mỹ có nên tiếp tục không kích? Câu hỏi này kéo theo nguy cơ Mỹ bị cuốn vào một cuộc chiến kéo dài - điều mà ông Trump và cả cử tri cốt lõi ủng hộ phong trào “Đưa nước Mỹ vĩ đại trở lại”, đều không muốn.

Do đó, bằng cách khẳng định chiến dịch đã thành công rực rỡ, ông Trump không chỉ bảo vệ uy tín cá nhân, mà còn tạo lý do chính trị để không cần phải thực hiện thêm hành động quân sự, ít nhất trong ngắn hạn. 

Tuy nhiên, phân tích của CNN cho rằng, việc vội vàng tuyên bố chiến thắng khi chưa có đầy đủ phân tích sau cuộc không kích có thể gây hại chính trị nghiêm trọng. Nếu trong những tháng tới, các báo cáo tình báo xác nhận Iran vẫn còn khả năng làm giàu urani, hoặc vẫn giữ được một phần hệ thống ly tâm, Nhà Trắng sẽ phải đối mặt với hai lựa chọn khó khăn: thực hiện đòn tấn công tiếp theo với nguy cơ leo thang xung đột, hoặc thừa nhận rằng đợt tấn công trước chưa đạt được mục tiêu chiến lược.

Hơn thế, nếu Iran phản ứng bằng cách từ chối hợp tác với Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) và đẩy nhanh tiến trình phát triển vũ khí hạt nhân như một cách bảo vệ chủ quyền, thì hiệu ứng sẽ trái ngược hoàn toàn với mục tiêu ban đầu của chiến dịch. Một số chuyên gia cảnh báo, thay vì răn đe Iran, cuộc tấn công có thể thúc đẩy họ quyết tâm sở hữu bom nguyên tử nhanh hơn.

Sau đòn không kích của Mỹ hôm 21/6, tương lai của chương trình hạt nhân Iran trở nên mơ hồ hơn bao giờ hết. Trong khi Washington và Tel Aviv phát đi những tín hiệu trái chiều về khả năng nối lại đàm phán, Tehran lại tuyên bố dứt khoát rằng họ sẽ không từ bỏ chương trình hạt nhân, dù cho các cuộc tấn công vừa qua gây ra thiệt hại ra sao.

Vấn đề đặt ra là liệu Mỹ và Israel có chấp nhận một chương trình hạt nhân hòa bình của Iran, hay viễn cảnh thỏa thuận hạt nhân năm 2015 được khôi phục chỉ còn là hoài niệm?

Tương lai nào cho hồ sơ hạt nhân Iran?

Kế hoạch Hành động Toàn diện Chung (JCPOA), được ký kết năm 2015 giữa Iran và nhóm P5+1, từng được xem là đột phá ngoại giao lớn trong việc kiểm soát chương trình hạt nhân của Tehran. Theo thỏa thuận, Iran được phép làm giàu urani ở mức 3,67% - giới hạn phục vụ mục đích phát điện, không đủ để sản xuất vũ khí hạt nhân.

Tuy nhiên, sau khi Tổng thống Donald Trump rút Mỹ khỏi JCPOA vào năm 2018 trong nhiệm kỳ đầu tiên, Iran cũng từ bỏ các cam kết một năm sau đó. Mặc dù vậy, nhiều chuyên gia đánh giá thỏa thuận này từng hoạt động hiệu quả trước khi bị phá vỡ.

Bất chấp chiến dịch không kích và những tuyên bố cứng rắn gần đây, Washington vẫn để ngỏ khả năng đàm phán một thỏa thuận mới. Tuy nhiên, điểm mấu chốt là Mỹ kiên quyết không cho phép Iran làm giàu urani trong bất kỳ hình thức nào, kể cả cho mục đích dân sự. Thay vào đó, Iran được khuyến khích nhập khẩu urani đã làm giàu từ nước ngoài, giống như mô hình của Các Tiểu vương quốc Ả Rập thống nhất (UAE).

Mặc dù công khai giữ lập trường cứng rắn, nhưng chính quyền Trump được cho là đang âm thầm thúc đẩy một vòng đàm phán mới. CNN dẫn 4 nguồn tin giấu tên cho biết, Mỹ đã đề xuất kế hoạch đầu tư từ 20-30 tỷ USD vào một chương trình hạt nhân dân sự cho Iran, do các quốc gia vùng Vịnh tài trợ. Đổi lại, Iran phải chấm dứt mọi hoạt động làm giàu urani.

Một bản dự thảo sơ bộ cũng đề cập đến khả năng dỡ bỏ một số lệnh trừng phạt và giải phóng 6 tỷ USD tài sản đang bị phong tỏa tại các ngân hàng nước ngoài. Thậm chí, có đề xuất cho phép xây dựng cơ sở hạt nhân mới thay thế Fordow - nơi đã bị tấn công bởi bom xuyên boongke của Mỹ, nhưng không sử dụng cho mục đích làm giàu.

Theo CNN, các cuộc đối thoại đã diễn ra bí mật giữa các đặc phái viên Mỹ và đại diện vùng Vịnh tại Nhà Trắng ngay trước và sau cuộc không kích, với sự trung gian của Qatar. Doha cũng đóng vai trò quan trọng trong việc đạt được thỏa thuận ngừng bắn giữa Iran và Israel hồi đầu tuần này.

Bất chấp các đề xuất và các cuộc tiếp xúc ngoại giao hậu trường, Tehran vẫn thể hiện lập trường cứng rắn. Hôm 26/6, Hội đồng Giám hộ của Iran thông qua luật đình chỉ hợp tác với Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), trong khi Lãnh tụ tối cao Iran Ali Khamenei khẳng định không nhượng bộ trước áp lực phương Tây.

Trong khi các quan chức cấp cao của Mỹ thúc đẩy nỗ lực đàm phán, Tổng thống Trump công khai cho rằng “không cần thiết phải ký bất kỳ thỏa thuận nào”. 

Tuy vậy, giới quan sát cho rằng một thỏa thuận có thể là chìa khóa để duy trì lệnh ngừng bắn mong manh hiện nay giữa Iran và Israel. Một số cố vấn thân cận của ông Trump đang thúc giục Nhà Trắng theo đuổi đàm phán để tránh vòng xoáy bạo lực mới.

Trong khi đó, nhiều chuyên gia cảnh báo, việc khôi phục JCPOA nguyên bản gần như là điều không thể. Tuy nhiên, một “JCPOA phiên bản Trump” - với hình thức khác, nhưng mục tiêu tương tự - có thể là lựa chọn thực tế nếu cả hai bên đạt được đồng thuận về việc chấm dứt làm giàu urani.

Câu hỏi đặt ra là liệu Iran sẽ chấp nhận từ bỏ chủ quyền công nghệ hạt nhân, vốn được xem là biểu tượng tự chủ chiến lược, để đổi lấy gói hỗ trợ kinh tế, và liệu Israel có chấp nhận một Iran có chương trình hạt nhân dân sự dưới giám sát quốc tế?

Hiện chưa có lịch trình cụ thể cho các cuộc đàm phán mới, bất chấp Tổng thống Trump nói rằng hai bên có thể ngồi lại “vào tuần tới”. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Iran cho biết, họ chưa được thông báo gì, trong khi các nguồn tin tiết lộ lịch trình vẫn đang được bàn bạc.

Nếu các nhà đàm phán Mỹ và Iran sớm nối lại tiếp xúc, trực tiếp hoặc qua trung gian, để hướng tới một “hiệp ước hòa bình toàn diện” bao trùm cả vấn đề hạt nhân, thì đây sẽ không chỉ là bước ngoặt cho Trung Đông mà còn có thể trở thành thành tựu ngoại giao lớn nhất trong sự nghiệp chính trị của Tổng thống Mỹ Trump.

Tuy nhiên, để đạt được bước tiến ấy, cả hai bên cần vượt qua hàng loạt rào cản, từ sự hoài nghi lẫn nhau, áp lực nội bộ chính trị cho đến những toan tính chiến lược của các bên liên quan như Israel. Thực tế cho thấy chiến tranh là điều không ai muốn, còn ngoại giao, dù khó khăn, vẫn là con đường duy nhất để tháo ngòi khủng hoảng.