ĐÀI PHÁT THANH
& TRUYỀN HÌNH HÀ NỘI

Hôm 21/6, Mỹ đã bất ngờ tiến hành loạt không kích quy mô lớn mang tên “Búa đêm” nhằm vào ba cơ sở hạt nhân trọng yếu của Iran gồm Fordow, Natanz và Isfahan. Chiến dịch được mô tả là đòn tấn công quân sự trực diện và mạnh mẽ nhất của Washington nhằm vào chương trình hạt nhân vốn gây tranh cãi của Tehran trong nhiều thập kỷ qua. Sự kiện này nhanh chóng đẩy căng thẳng khu vực lên cao, nhưng điều khiến giới quan sát đặc biệt quan tâm là liệu cuộc tấn công có đủ sức làm gián đoạn đáng kể, hay thậm chí vô hiệu hóa tham vọng hạt nhân của Iran?

Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) cũng xác nhận không phát hiện rò rỉ phóng xạ, dấu hiệu cho thấy các kho urani làm giàu đã không còn ở đó khi đòn tấn công diễn ra. Điều này khiến IAEA đứng trước mối lo ngại mới. IAEA cho rằng chiến dịch không kích của Mỹ đang gây cản trở nghiêm trọng tới nhiệm vụ giám sát hạt nhân toàn cầu. 

Theo ông Tariq Rauf, nguyên Trưởng bộ phận thẩm định hạt nhân của IAEA, việc theo dõi gần 9.000 kg urani đã được làm giàu, trong đó có khoảng 410 kg đạt mức 60% ở Iran, trở nên ngày càng phức tạp. Ngay từ tuần trước, thanh tra IAEA thừa nhận họ không còn nắm được vị trí chính xác của lượng urani làm giàu mức cao, do các đợt không kích liên tiếp từ Israel cản trở khả năng tiếp cận hiện trường. Nhiều khả năng Iran đang cất giấu lượng urani làm giàu đến các vị trí ngầm, kiên cố và bí mật để tránh nguy cơ bị tiếp tục tấn công.

Mặt khác, dù chịu thiệt hại vật chất đáng kể, nhưng chương trình hạt nhân Iran không chỉ nằm trong các nhà máy hay vật liệu urani, mà là kiến thức, công nghệ và nhân lực mà Tehran đã đầu tư và tích lũy suốt nhiều thập kỷ.

Từ thời chiến tranh Iran - Iraq cho đến vụ tấn công mạng Stuxnet năm 2010, chương trình hạt nhân Iran đã nhiều lần bị phá hoại, nhưng vẫn hồi phục, thậm chí phát triển mạnh hơn. Điều đó cho thấy các chiến dịch không kích, dù quy mô lớn, cũng khó có thể xóa bỏ hoàn toàn nền tảng hạt nhân mà Iran đã xây dựng. Sau khi Mỹ rút khỏi thỏa thuận hạt nhân JCPOA năm 2018, Iran đã mở rộng đáng kể các cơ sở ngầm và giảm mức độ hợp tác với IAEA. Một số chuyên gia cảnh báo rằng thay vì khiến Iran chùn bước, cuộc không kích có thể khiến Tehran thêm quyết tâm phát triển năng lực hạt nhân như một biện pháp răn đe. Thậm chí, Phó Giáo sư Nicholas Miller, tại Đại học Dartmouth (Mỹ), chiến dịch “Búa đêm”  đã trao cho Iran “cơ hội chính trị” để “công khai” rời khỏi Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân.

Kịch bản nào sẽ định đoạt tương lai Trung Đông?

Một trong những kịch bản được lo ngại nhất hiện nay là nguy cơ căng thẳng giữa Iran và liên minh Mỹ - Israel tiếp tục leo thang, dẫn tới một cuộc xung đột quân sự lan rộng. Theo các nhà quan sát, nếu Iran quyết định đáp trả mạnh mẽ hơn, đặc biệt nhắm vào các mục tiêu quân sự của Mỹ, nguy cơ chiến tranh toàn khu vực là không thể tránh khỏi.
Thực tế cho thấy, dù Tehran đã đáp trả bằng các đợt tấn công tên lửa vào Tel Aviv và một số thành phố ở miền Trung và miền Bắc Israel, nhưng đến thời điểm này, Iran vẫn tránh trực tiếp tấn công lực lượng Mỹ tại Trung Đông. Sự kiềm chế này phản ánh nỗ lực kiểm soát tình hình để tránh đẩy khu vực vào một vòng xoáy xung đột không lối thoát.

Tuy vậy, sự kiềm chế này không có nghĩa là loại bỏ hoàn toàn nguy cơ xung đột với Mỹ. Washington hiện duy trì khoảng 40.000 binh sĩ tại Trung Đông, hiện diện ở 19 địa điểm, trong đó có 8 căn cứ thường trực. Rủi ro xảy ra các đòn trả đũa nhắm vào lực lượng Mỹ vẫn là một khả năng hiện hữu, nhất là nếu căng thẳng tiếp tục gia tăng. Trước đó, vào năm 2020, Iran từng phóng tên lửa vào một căn cứ Mỹ tại Iraq để đáp trả vụ hạ sát tướng Qassem Soleimani, cho thấy Tehran sẵn sàng phản ứng nếu thấy cần thiết.
Một lựa chọn khác của Iran là kích hoạt các lực lượng ủy nhiệm trong khu vực như Hezbollah ở Liban, Hamas ở Gaza, Houthi ở Yemen hoặc các nhóm dân quân Shiite ở Iraq. Mục tiêu là gây sức ép đa hướng lên Israel và các đồng minh của Mỹ. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, năng lực của các nhóm vũ trang này đã suy giảm đáng kể sau nhiều năm giao tranh, nên khả năng phản công quy mô lớn là không cao. Thay vào đó, nhiều khả năng Iran sẽ chọn hình thức tấn công nhỏ giọt, nhắm vào các căn cứ Mỹ hoặc hạ tầng chiến lược trong khu vực như một phần của chiến lược răn đe có kiểm soát.

Một khả năng khác đang được Iran cân nhắc là sử dụng đòn bẩy chiến lược tại eo biển Hormuz - tuyến vận chuyển khoảng 20% sản lượng dầu thô toàn cầu mỗi ngày. Quốc hội Iran ngày 22/6 đã thông qua đề xuất đóng cửa eo biển Hormuz như một phản ứng cứng rắn sau đòn không kích của Mỹ. Tuy nhiên, theo nhiều chuyên gia, đây là lựa chọn đầy rủi ro đối với chính Tehran. Không chỉ tạo cớ cho Mỹ và các nước vùng Vịnh phản công mạnh mẽ, việc phong tỏa còn trực tiếp gây tổn thất cho ngành xuất khẩu dầu, nguồn thu chủ yếu của Iran, vốn đã bị lệnh trừng phạt quốc tế vây ép trong nhiều năm qua. Vì vậy, giới quan sát cho rằng phương án đóng cửa Hormuz chỉ là “giải pháp cuối cùng”, khi mọi kênh ngoại giao và phản ứng giới hạn đều thất bại.

Thay vì đóng cửa eo biển một cách công khai, Iran có thể áp dụng các biện pháp gây gián đoạn như rải thủy lôi, tấn công hoặc bắt giữ tàu thương mại - các hành động từng được Tehran áp dụng trong quá khứ để gửi thông điệp răn đe. Tuy nhiên, nếu lựa chọn các biện pháp này, căng thẳng vẫn có thể leo thang nhanh chóng và dẫn đến đối đầu quân sự toàn diện.

Một kịch bản khác đáng lo ngại là xung đột lan sang không gian mạng. Trong những ngày qua, Iran đã trở thành mục tiêu của hàng loạt cuộc tấn công mạng nghiêm trọng. Hệ thống ngân hàng Sepah cùng các nền tảng giao dịch điện tử như Nobitex đã bị tấn công, gây thiệt hại ước tính lên tới 90 triệu USD. Ở chiều ngược lại, Israel và Mỹ cũng không nằm ngoài nguy cơ bị tấn công mạng. Một nhóm tin tặc có tên "CyberAv3ngers" mới đây đã lên tiếng nhận trách nhiệm về một số cuộc tấn công nhằm vào hệ thống kiểm soát cơ sở hạ tầng của hai nước. Dù vậy, các chuyên gia an ninh mạng cho rằng khả năng hai bên mở rộng chiến tranh mạng ở quy mô toàn diện vẫn bị giới hạn bởi lo ngại bị truy vết nguồn gốc tấn công, từ đó dẫn đến phản công trực tiếp, cả về kỹ thuật lẫn quân sự.

Giữa bức tranh u ám, hy vọng cho một giải pháp ngoại giao tuy mờ nhạt nhưng chưa hoàn toàn tắt. Trước khi bị Mỹ không kích, Tehran và Washington vẫn duy trì các kênh đối thoại không chính thức về việc kiểm soát chương trình làm giàu urani của Iran, dù chưa đạt được đột phá. Theo một số nhà phân tích, nếu Mỹ đưa ra một số nhượng bộ có tính thực chất, như giảm nhẹ trừng phạt kinh tế hoặc đưa ra các đảm bảo an ninh mang tính chiến lược, thì khả năng Iran trở lại bàn đàm phán vẫn còn ngay cả sau vụ tập kích vào cơ sở hạt nhân Fordow.

Canh bạc chính trị của Mỹ trên bàn cờ Trung Đông

Trong suốt nhiều thập kỷ, các đời Tổng thống Mỹ lựa chọn kết hợp các biện pháp trừng phạt, tấn công mạng và ngoại giao để ngăn Iran đạt được vũ khí hạt nhân. Tuy nhiên, chiến dịch “Búa đêm” cuối tuần qua đã vượt ra khỏi khuôn khổ truyền thống. Theo một số nhà quan sát, đây có thể là “canh bạc quân sự lớn nhất và nguy hiểm nhất” trong sự nghiệp chính trị của ông Trump.

Ở trong nước, ông Trump phải đối mặt với phản ứng dữ dội. Nhiều nghị sĩ Đảng Dân chủ gọi đây là “hành động vi hiến”, khi tổng thống ra lệnh tấn công quân sự quy mô lớn mà không xin phép Quốc hội. Theo Hiến pháp Mỹ, chỉ Quốc hội mới có quyền tuyên chiến, dù tổng thống vẫn có thể hành động đơn phương trong trường hợp khẩn cấp hoặc có mối đe dọa trực tiếp. Ngay cả một số nghị sĩ Cộng hòa cũng bày tỏ lo ngại Mỹ đang bị kéo vào một cuộc chiến không có hồi kết, đi ngược lại cam kết “Nước Mỹ trên hết” mà ông Trump theo đuổi.

Các cuộc thăm dò cho thấy công chúng cũng nghi ngờ hiệu quả và chính danh của hành động này. Theo khảo sát Washington Post ngày 18/6, chỉ 25% người Mỹ ủng hộ, trong khi 45% phản đối cuộc không kích Iran. Một khảo sát khác của Economist/YouGov cho thấy 53% cử tri từng bầu cho ông Trump trong cuộc bầu cử năm 2024 không ủng hộ phát động chiến tranh với Iran.

Về pháp lý, việc Mỹ tấn công cơ sở hạt nhân của một quốc gia có chủ quyền, đặc biệt khi chưa có hành động quân sự trực tiếp từ phía Iran, đã khiến chính quyền Trump vấp phải làn sóng chỉ trích từ cộng đồng quốc tế. Nhiều chuyên gia luật quốc tế cảnh báo hành động này có thể vi phạm Hiến chương Liên hợp quốc. Các đồng minh châu Âu phần lớn giữ im lặng hoặc phản ứng dè dặt, phản ánh sự chia rẽ trong nội bộ NATO.

Theo luật quốc tế, chỉ ba trường hợp cho phép sử dụng vũ lực: tự vệ, phòng vệ tập thể, hoặc được Hội đồng Bảo an cho phép. Mỹ thường viện dẫn quyền “tự vệ trước mối đe dọa sắp xảy ra”, nhưng trong trường hợp Iran, việc thiếu bằng chứng cụ thể sẽ khiến lập luận này khó thuyết phục. Ngoài ra, giới quan sát cảnh báo hành động quân sự lần này đặt ra thách thức lớn cho di sản đối ngoại của ông Trump. Không chỉ làm gia tăng căng thẳng với Tehran, chiến dịch này còn tạo tiền lệ bất lợi cho các cuộc đàm phán quốc tế khác, chẳng hạn như với Nga trong vấn đề Ukraine.

Trong bối cảnh kinh tế Mỹ đang tăng trưởng chậm lại, giá dầu tăng cao và dư âm của cuộc chiến thương mại chưa lắng xuống, lựa chọn can thiệp quân sự có thể làm tăng rủi ro lạm phát và bất ổn tài chính. Nếu cuộc chiến kéo dài, chi tiêu quốc phòng sẽ đội lên, gây áp lực lên ngân sách liên bang vốn đã thâm hụt vì các chính sách cắt giảm thuế của chính quyền Trump. Tình hình này có thể làm xói mòn niềm tin công chúng, nhất là khi cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ tại Mỹ đang đến gần.

Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc đã họp khẩn ngày 22/6 khi Nga, Trung Quốc và Pakistan cùng đề xuất một nghị quyết kêu gọi ngừng bắn ngay lập tức và vô điều kiện tại Trung Đông. Cuộc họp phản ánh rõ mức độ nghiêm trọng của tình hình, trong bối cảnh khu vực đang đứng trước ngã rẽ giữa hòa bình và chiến tranh. Để tránh một cuộc xung đột toàn diện, các nỗ lực ngoại giao cần được đẩy mạnh, tạo không gian đối thoại trước khi mọi cánh cửa khép lại. 48 giờ tới có thể là thời điểm quyết định: Iran sẽ chọn cách đáp trả như thế nào và liệu Mỹ có tiến gần hơn tới nguy cơ sa lầy ở Trung Đông hay không?