Vụ UAV ở Ba Lan: Tai nạn hay toan tính chính trị?
Vụ UAV xâm nhập không phận Ba Lan ngày 10/9 đã trở thành tâm điểm khu vực khi NATO và EU đồng loạt phản ứng, đồng thời dấy lên nhiều nghi vấn liệu đây là sự cố bất ngờ hay một “vở kịch” có toan tính.
Chuyện gì đã xảy ra?
Sáng ngày 10/9, giờ địa phương, ngọn lửa xung đột Nga-Ukraine đã bất ngờ vượt qua ranh giới. Ba Lan tuyên bố không phận của nước này đã bị xâm phạm 19 lần trong các cuộc không kích quy mô lớn của Nga vào Ukraine. Quân đội Ba Lan với sự yểm trợ của máy bay từ các đồng minh NATO đã bắn hạ ít nhất 3 UAV đang gây ra mối đe dọa, đánh dấu lần đầu tiên một thành viên NATO khai hoả trong cuộc xung đột ở Ukraine.
Các quan chức cho biết, máy bay chiến đấu F-16 của Ba Lan, máy bay F-35 của Hà Lan, máy bay giám sát AWACS của Italy và máy bay tiếp nhiên liệu trên không của NATO đã tham gia chiến dịch bắn hạ máy bay không người lái xâm phạm không phận Ba Lan từ khoảng 23h30 đêm 9/9 đến 6h30 sáng 10/9.
Một chiếc trong số đó đã đâm vào ngôi nhà gạch hai tầng của ông Tomasz Wesolowski tại làng Wyryki-Wola ở miền đông Ba Lan vào lúc 6h30 sáng khi ông đang ở tầng dưới xem tin tức về vụ xâm nhập. Mái nhà bị phá hủy, và mảnh vỡ vương vãi khắp phòng ngủ.
“Tôi bật TV lên, và tất cả tin tức đều nói về cuộc đổ bộ của các may bay không người lái này. Một lúc sau, tôi nghe thấy tiếng một chiếc máy bay bay qua, và đột nhiên, nó dường như hạ độ cao nhanh hơn, và tiếng gầm rú ngày càng lớn. Rồi một tiếng nổ lớn vang lên, đèn từ trên trần nhà trong phòng khách tầng dưới rơi xuống. Tôi nhìn ra cửa sổ, và thấy những tấm kim loại bay từ trên mái xuống.”
Trên một cánh đồng ở Đông Nam Ba Lan, một đốm đen cho thấy một số máy bay không người lái khác đã rơi xuống.
Bộ Nội vụ Ba Lan cho biết đến giữa trưa 10/9, các mảnh vỡ của 12 UAV và một tên lửa hành trình được tìm thấy ở nước này. Bộ Tổng tham mưu Quân đội Ba Lan trước đó gọi vụ việc là “một hành động xâm lược gây ra mối đe dọa thực sự đến sự an toàn của người dân”.
Ba Lan đã lập tức đóng cửa 3 sân bay, trong đó có sân bay quốc tế Chopin ở Warsaw, đồng thời kêu gọi người dân ở khu vực rủi ro trú ẩn.
Tổng thống Ba Lan Karol Nawrocki đã quyết định triệu tập một cuộc họp khẩn cấp của Hội đồng An ninh Quốc gia trong vòng 48 giờ và tuyên bố:
“Đây là một khoảnh khắc chưa từng có trong lịch sử Liên minh Bắc Đại Tây Dương, cũng như trong lịch sử của đất nước Ba Lan. Vụ tấn công bằng máy bay không người lái này thực sự là một ngoại lệ.”
“Tình hình này đưa chúng ta đến gần nhất với xung đột công khai kể từ Thế chiến II. Chúng ta đang có một cuộc chiến tranh toàn diện vượt ra ngoài biên giới Ukraine-Nga.”
Sau vụ việc, ông Tusk đã nhanh chóng kêu gọi khởi động các cuộc tham vấn về Điều 4 của Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương. Điều 4 của NATO quy định rằng các quốc gia thành viên phải tham vấn với nhau nếu bất kỳ quốc gia thành viên nào cho rằng toàn vẹn lãnh thổ, độc lập chính trị hoặc an ninh của mình bị đe dọa.
Máy bay không người lái xâm nhập Ba Lan đến từ đâu?
Cùng với Ba Lan, lãnh đạo các quốc gia Liên minh châu Âu (EU) và Ukraine đã nhanh chóng đổ lỗi cho Nga về vụ UAV xâm nhập không phận Ba Lan. Trong khi đó, Nga đã lên tiếng bác bỏ, khẳng định rằng những cáo buộc này là vô căn cứ. Bất chấp những tuyên bố trái chiều từ các bên liên quan, đến nay nguồn gốc của các UAV đã xâm nhập không phận Ba Lan vẫn là một câu hỏi ngỏ.
Ba Lan cáo buộc các máy bay không người lái xâm nhập không phận nước này là của Nga. Cùng với Ba Lan, lãnh đạo Ukraine và các quốc gia Liên minh châu Âu (EU) đã nhanh chóng đổ lỗi cho Nga.
“Ngay từ giờ đầu tiên của đêm, quân đội chúng tôi đã ghi nhận UAV Nga di chuyển về phía biên giới Ba Lan. Động thái này không phải là một tai nạn hay nhầm lẫn, mà là một hành động có chủ đích. Nga đã sử dụng cả lãnh thổ của chúng tôi và Belarus để đẩy chúng vào không phận Ba Lan.”
“Chúng ta đã chứng kiến hơn 10 UAV Shahed của Nga xâm phạm không phận Ba Lan và châu Âu một cách liều lĩnh và chưa từng có. Châu Âu hoàn toàn đoàn kết với Ba Lan.”
Về phần mình, Nga phủ nhận lời cáo buộc. Đại biện lâm thời Nga Andrei Ordash, người được triệu tập tới Bộ Ngoại giao Ba Lan, cho rằng những cáo buộc về cuộc xâm nhập là “vô căn cứ” và chính quyền Ba Lan đã không cung cấp được bằng chứng nào cho thấy các máy bay không người lái bị bắn hạ trên lãnh thổ nước này xuất phát từ Nga.
Bộ Quốc phòng Nga ngày 10/9 ra tuyên bố xác nhận họ đã triển khai máy bay không người lái tấn công các cơ sở quốc phòng Ukraine gần biên giới Ba Lan, nhưng khẳng định “không có kế hoạch tấn công mục tiêu nào ở Ba Lan”.
Phát biểu tại Hội đồng bảo an LHQ ngày 12/9, đại sứ Nga Vassily Nebenzia một lần nữa khẳng định UAV của mình không thể tiếp cận lãnh thổ Ba Lan.
“Vào ngày 10/9, các lực lượng vũ trang Nga đã thực hiện các cuộc tấn công vũ khí chính xác cao tầm xa trên bộ, trên biển và trên không, cũng như các cuộc tấn công bằng máy bay không người lái nhằm vào các cơ sở công nghiệp quân sự trên lãnh thổ Ukraine. Không có mục tiêu nào được đánh dấu trên lãnh thổ Ba Lan. Tầm hoạt động tối đa của máy bay không người lái được sử dụng trong cuộc tấn công không vượt quá 700 km, điều này khiến chúng không thể tiếp cận lãnh thổ Ba Lan.”
Các chuyên gia quân sự Nga cũng khẳng định hầu như không có khả năng UAV Geran của Nga có thể bay vào lãnh thổ Ba Lan.
Trên thực tế, những tranh cãi tương tự đã từng nảy sinh giữa Ba Lan và Nga trước đây. Vào tháng 11 năm 2022, một vụ nổ đã xảy ra ở miền đông Ba Lan khiến 2 người thiệt mạng. Khi đó cả Tổng thống Ukraine Zelensky và Tổng thống Ba Lan Andrzej Duda đều nói đó là tên lửa của Nga. Tuy nhiên, sau một cuộc họp khẩn cấp, NATO tuyên bố rằng vụ nổ rất có thể là do tên lửa phòng không của Ukraine gây ra.
Các nước láng giềng của Ba Lan cũng không vội vàng đổ lỗi cho Nga. Theo Bộ trưởng Ngoại giao Litva Kęstutis Budrys, không có lý do gì để gọi việc máy bay không người lái xâm phạm không phận Ba Lan là hành động cố ý.
Belarus tin rằng vụ việc do hậu quả của tác chiến điện tử giữa Ukraine và Nga. Tổng Tham mưu trưởng quân đội Belarus Pavel Muraveiko cho biết: lực lượng vũ trang nước này đã theo dõi các máy bay không người lái “mất tích” và chuyển thông tin cho Ba Lan và Litva.
Về phía NATO, phát biểu tại buổi họp báo sau khi cuộc họp của Hội đồng NATO về Điều 4 được tổ chức theo yêu cầu của Ba Lan kết thúc, Tổng thư ký NATO Mark Rutte đã không thể trả lời câu hỏi liên quan đến “bằng chứng” cho thấy máy bay không người lái xâm phạm không phận Ba Lan xuất phát từ Nga mà chỉ nói rằng “cuộc điều tra về những gì đã xảy ra vẫn đang được tiến hành”.
Điều 5 của NATO có được kích hoạt?
Mặc dù chứng cứ đưa ra chỉ rất ít ỏi và phía Nga thì đã bác bỏ, nhưng việc Ba Lan lần đầu trực tiếp bắn hạ loạt UAV xâm nhập lãnh thổ đang đẩy căng thẳng NATO - Nga lên mức nguy hiểm. Sự cố làm dấy lên câu hỏi: Liệu NATO có coi đây là “hành động tấn công vũ trang” để áp dụng Điều 5 về phòng thủ tập thể? Nếu xảy ra, toàn bộ 30 thành viên NATO sẽ cần chung tay phản ứng, kể cả bằng biện pháp quân sự.
Sau sự cố máy bay không người lái, Ba Lan đã yêu cầu NATO kích hoạt Điều 4 của Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương, thúc đẩy các thành viên NATO tổ chức các cuộc tham vấn khẩn cấp về điều khoản này vào ngày 10/9. Đây được cho là lần thứ 8 NATO viện dẫn điều khoản này. Các nhà phân tích tin rằng việc thiết lập Điều 4 của NATO nhằm mục đích tạo cơ hội cho các quốc gia thành viên NATO đưa các vấn đề liên quan vào chương trình nghị sự của NATO. Điều này có thể được coi là bước mở đầu cho việc kích hoạt cơ chế phòng thủ tập thể theo Điều 5 của NATO. Một bài viết trên tờ Foreign Policy của Mỹ đã nêu rằng NATO chỉ còn “một bước nữa” nữa là kích hoạt Điều 5.
Tuy nhiên, theo quan điểm của ông Mark Grant, cựu cố vấn an ninh quốc gia của Thủ tướng Anh, không có đủ bằng chứng cho thấy sự cố máy bay không người lái cấu thành một cuộc tấn công vào một quốc gia thành viên NATO. Một nguồn tin của NATO nói với Reuters rằng NATO không phân loại vụ việc này là một “cuộc tấn công”. Điều này cho thấy bất chấp những lời lẽ gay gắt, NATO có xu hướng coi đây là một “sự cố” nghiêm trọng hơn là một “cuộc tấn công” có chủ đích. Nói cách khác, mặc dù đã khởi xướng các cuộc tham vấn, nhưng tất cả các bên dường như vẫn đang có vẻ cố ngăn chặn tình hình vượt khỏi tầm kiểm soát.
“Hiện tại, chúng ta chưa thể kỳ vọng một phản ứng quân sự trực tiếp từ NATO hay một cuộc đối đầu trực tiếp. Ba Lan ban đầu đã yêu cầu tham vấn về tình huống đe dọa theo Điều 4. Tuy nhiên, điều này không kích hoạt Điều 5, vốn sẽ thuộc vào liên minh.”
Lần duy nhất NATO kích hoạt Điều 5 là vào ngày 12/9/2001, sau vụ tấn công khủng bố 11/9 nhằm vào nước Mỹ.
Toan tính của các bên
Sau vụ việc, truyền thông châu Âu và Mỹ cáo buộc Nga đang tìm cách thử nghiệm năng lực phòng thủ của NATO và gây chia rẽ nội bộ trong liên minh. Trong khi đó, Nga cho rằng đây là một biểu hiện khác của lập trường chống Nga có chủ đích của NATO và cho rằng các nước liên quan đang tìm cách cản trở các cuộc đàm phán ngừng bắn giữa Nga và Ukraine. Vậy thực sự các bên đang toan tính gì?
Sau khi Ba Lan sử dụng hệ thống phòng không của mình và NATO để bắn hạ một số máy bay không người lái xâm phạm không phận, hầu hết các nhà phân tích Mỹ và phương Tây đều tin rằng đây là một động thái mang tính cố ý của Nga.
“Trong bối cảnh chính quyền Trump nghi ngờ cam kết phòng thủ tập thể của NATO, động thái của Nga có thể là một nỗ lực nhằm thử thách năng lực phòng thủ của NATO và làm gia tăng chia rẽ nội bộ trong liên minh.”
Trong khi đó, Nga tin rằng vụ việc một lần nữa thể hiện lập trường và chiến thuật chống Nga có chủ đích của NATO.
“Về những lời lẽ và tuyên bố mà chúng ta nghe được từ Warsaw, thực ra, chẳng có gì mới mẻ ở đó cả. Những lời lẽ này đã là đặc trưng của hầu hết các thủ đô châu Âu gần đây. Chúng ta thấy nó vẫn tiếp diễn.”
Theo một số nhà quan sát, đối với NATO, sự thực trong vụ xâm nhập không phận Ba Lan có thể không quan trọng. Điều quan trọng là họ đã có được cơ hội để củng cố luận điệu về “mối đe dọa từ Nga”, từ đó thổi phồng khả năng cuộc chiến ở Ukraine sẽ lan rộng ra ngoài phạm vi Nga và Ukraine. Nhờ đó, NATO có thể thúc đẩy đoàn kết thống nhất quan điểm và phối hợp hành động về Nga và Ukraine, đặc biệt là tăng cường hơn nữa việc hậu thuẫn Ukraine và đối đầu với Nga.
Lấy cớ từ các sự kiện gần đây, Ngoại trưởng Ba Lan Radoslaw Sikorski ngày 12/9 đã đến Kiev. Trước đó, Thủ tướng nước này Donald Tusk cho biết Warsaw dự định hợp tác với Kiev trong lĩnh vực hệ thống chống máy bay không người lái và tổ chức tham vấn với các chuyên gia quân sự.
Ngày 12/9, NATO đã công bố chiến dịch răn đe mới mang tên “Lính gác phương Đông” nhằm tăng cường phòng thủ cho sườn phía Đông châu Âu sau sự cố máy bay không người lái ở Ba Lan.
Trong bối cảnh các cuộc tập trận chung giữa Nga và Belarus đang diễn ra, Ba Lan và Latvia đã đóng cửa không phận gần biên giới phía đông. Warsaw cũng điều động khoảng 40.000 binh sĩ đến biên giới Belarus. Đức cũng đang tăng cường sự hiện diện ở sườn phía Đông của NATO,
Pháp cho biết sẽ gửi ba máy bay chiến đấu Rafale đến Ba Lan. Các chuyên gia Nga cũng cho rằng châu Âu đang cố tình sử dụng những thông điệp khiêu khích để cản trở các cuộc đàm phán ngừng bắn giữa Nga và Ukraine. Chính phủ Ba Lan thổi phồng vụ việc máy bay không người lái có thể nhằm phóng đại các mối đe dọa từ bên ngoài và tăng cường sự ủng hộ trong nước.
“Chính phủ Ba Lan do Thủ tướng Donald Tusk đứng đầu, với tỷ lệ ủng hộ hiện tại là 15-20%, cần có các biện pháp để tăng cường sự ủng hộ. Và cơn sốt quân sự này, vốn đang bùng phát trong nước vì máy bay không người lái tiềm tàng của Nga, có thể giúp ích cho chính phủ ông Tusk.”
Theo giới quan sát, dù Ba Lan và NATO vẫn chưa kích hoạt Điều 5 nhưng vụ UAV nghi là của Nga rơi xuống lãnh thổ Ba Lan đã đẩy liên minh này tới ngưỡng cửa một cuộc đối đầu trực diện với Nga - cuộc đối đầu cực kỳ nguy hiểm mà không ai mong muốn. Tuy nhiên, hiện cả hai bên đều đang thận trọng bởi không bên nào muốn chiến tranh toàn diện. Nhìn chung, tình trạng hỗn loạn này không hẳn là “mở đầu cho chiến tranh” mà là hình ảnh điển hình của cuộc xung đột Nga-Ukraine bước vào “cuộc đối đầu vùng xám”: không có sự đụng độ lực lượng trực tiếp, nhưng các biện pháp răn đe, thăm dò, chiến tranh dư luận và áp lực ngoại giao đều đang leo thang, và những tia lửa xung đột có thể lan qua biên giới bất cứ lúc nào.
