Ukraine căng thẳng hai mặt trận: Chiến tranh và tham nhũng
Tham nhũng từ lâu là “căn bệnh trầm kha” ở Ukraine. Giữa xung đột với Nga, đất nước còn phải chiến đấu quyết liệt chống mục ruỗng trong hệ thống quyền lực, bảo vệ nền tảng nhà nước và niềm tin công chúng.
Dù đã có nhiều nỗ lực cải cách, nhưng tham nhũng vẫn là vấn đề nghiêm trọng, bám rễ sâu trong các lĩnh vực then chốt trong thời chiến như năng lượng, quốc phòng. Nạn tham nhũng không chỉ khiến xã hội Ukraine phẫn nộ mà còn làm dấy lên lo ngại sâu sắc từ phía châu Âu và cộng đồng quốc tế, đồng thời đe dọa tiến trình gia nhập Liên minh châu Âu của Kiev.
Đại án tham nhũng làm rúng động Ukraine
Ngày 10/11 vừa qua, Cục Chống tham nhũng Quốc gia Ukraine (NABU) thông báo đã triệt phá một đường dây tham nhũng với số tiền lên tới 100 triệu USD. 5 trong số 7 nghi phạm đã bị bắt giữ.
Thông cáo của NABU cho biết, trong chiến dịch mang tên “Midas” kéo dài 15 tháng với sự phối hợp của Văn phòng Công tố viên Chống tham nhũng Đặc biệt (SAPO), các nhà điều tra đã thu thập được hàng nghìn giờ ghi âm cùng nhiều bằng chứng bằng tiền mặt, là bằng chứng về hoạt động của một tổ chức tội phạm cấp cao hoạt động trong lĩnh vực năng lượng và quốc phòng. Kết quả điều tra với 70 vụ khám xét cho thấy một mạng lưới tội phạm tinh vi đã thao túng các hợp đồng cung ứng của Energoatom – tập đoàn năng lượng hạt nhân quốc doanh của Ukraine. Theo đó, các nhà thầu đã bị buộc phải chi tiền hoa hồng từ 10 - 15% giá trị hợp đồng. Nếu từ chối, họ sẽ bị đe dọa đóng băng thanh toán hoặc bị loại khỏi danh sách nhà cung cấp. Tổng thiệt hại của vụ việc lên tới 100 triệu USD.
Đây được coi là một trong những vụ bê bối tham nhũng nghiêm trọng nhất tại Ukraine trong những năm gần đây, khiến dư luận rúng động không chỉ vì quy mô mà còn do mối liên hệ với hàng loạt quan chức cấp cao và doanh nhân có ảnh hưởng.
"Trong số những thành viên hiện đã được xác định của tổ chức tội phạm có một cựu cố vấn của Bộ trưởng Bộ Năng lượng, giám đốc điều hành phụ trách bảo vệ vật lý và an ninh của Công ty cổ phần Năng lượng Nguyên tử Quốc gia Energoatom, một doanh nhân nổi tiếng và bốn cá nhân làm việc tại các văn phòng. Nhiệm vụ chính của tổ chức tội phạm này là thu lợi bất hợp pháp từ các nhà thầu của Energoatom."
Ông Oleksandr Abakumov - Trưởng Bộ phận điều tra của Cơ quan chống tham nhũng Quốc gia Ukraine.
Tâm điểm của vụ án là Timur Mindich, một doanh nhân có mối quan hệ thân thiết với Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky bị cáo buộc cầm đầu mạng lưới tham nhũng trong ngành năng lượng. Ông Mindich cùng với ông Zelensky là đồng sáng lập công ty sản xuất phim Kvartal 95, cái nôi từng đưa ông Zelensky từ sân khấu hài đến chính trường. Theo cáo buộc, ông Mindich đã “kiểm soát việc lập, phân phối và hợp pháp hóa các quỹ có nguồn gốc phạm pháp trong lĩnh vực năng lượng”, lợi dụng quan hệ cá nhân với tổng thống để trục lợi.
Vụ việc càng thêm nghiêm trọng khi Bộ trưởng Tư pháp German Galushchenko, người từng giữ chức Bộ trưởng Năng lượng, cũng bị cáo buộc hưởng lợi ích cá nhân từ hệ thống tham nhũng và đã bị đình chỉ chức vụ. Nhà riêng của cả hai đều bị khám xét và ông Mindich được cho là đã rời khỏi Ukraine chỉ vài giờ trước khi lệnh khám xét được thi hành.
Một nhân vật khác là ông Oleksiy Chernyshov, cựu Phó Thủ tướng Ukraine, bị cáo buộc làm giàu bất hợp pháp với khoản thu nhập khoảng 1,2 triệu USD và thêm gần 112.000 USD thông qua mạng lưới tài chính đang bị điều tra. Trong các bản ghi âm của NABU, ông được nhắc đến với mật danh “Che Guevara”.
Ngoài ra, các ông Rustem Umerov - cựu Bộ trưởng Quốc phòng, hiện là Thư ký Hội đồng An ninh và Quốc phòng Quốc gia, Ihor Myroniuk - nguyên Phó Chủ tịch Quỹ Tài sản Nhà nước, và Dmytro Basov - cựu Giám đốc bộ phận an ninh Energoatom, cũng bị điều tra.
Vụ bê bối đã thổi bùng làn sóng phẫn nộ trong công chúng, trong bối cảnh hàng triệu người Ukraine đang phải chịu cảnh mất điện luân phiên và thiếu sưởi ấm do các đợt oanh kích không ngừng của Nga nhằm vào hệ thống năng lượng.
"Tôi thực sự rất tức giận sau các vụ không kích vào cơ sở hạ tầng năng lượng, bởi vì hóa ra các cơ sở năng lượng của chúng tôi đã không được bảo vệ trong thời chiến. Trên thực tế, đây là bằng chứng cho thấy tại sao điều này lại xảy ra. Và tôi muốn chính quyền xử lý vấn đề này nghiêm túc hơn."
Chị Inna Didenko – Người dân Ukraine.
Chia rẽ xã hội và đánh mất lòng tin
Không chỉ năng lượng, bộ máy quốc phòng Ukraine, trụ cột sống còn trong cuộc chiến, cũng bị vấy bẩn bởi tham nhũng. Hồi đầu tháng 8 năm nay, NABU đã phát hiện một “hệ thống tham nhũng quy mô lớn” trong việc mua sắm thiết bị quân sự, bao gồm các loại drone và hệ thống gây nhiễu điện tử, với giá thầu bị cố ý nâng lên tới 30%. Bốn người, trong đó có một nghị sĩ đương nhiệm và hai quan chức địa phương, đã bị bắt giữ. Điều đáng nói là vụ việc diễn ra giữa thời chiến, khi mà chính phủ Ukraine từ nhiều năm qua phải chạy vạy khắp nơi để kêu gọi viện trợ của phương Tây. Trong bối cảnh ấy, những vụ bê bối tham nhũng liên tiếp xảy ra không chỉ làm xói mòn lòng tin, khiến tinh thần chiến đấu và đoàn kết nội bộ bị suy giảm giữa lúc Ukraine đang đối mặt với một đối thủ mạnh như Nga để giữ từng tấc đất, mà còn khiến các đồng minh phương Tây của nước này lo ngại. Nhiều nhà lập pháp ở châu Âu và Mỹ đã yêu cầu kiểm soát chặt chẽ hơn việc sử dụng viện trợ cho Kiev.
Điều khiến các vụ bê bối này đặc biệt nguy hiểm là vì nó xảy ra chủ yếu trong phạm vi các giới chức thân cận nhất của Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky, người từng được dân bầu cũng vì họ tin ông là người minh bạch và quyết tâm làm sạch bộ máy chính quyền tham nhũng. Trong một tuyên bố sau khi vụ bê bối trong ngành năng lượng bị phanh phui, ông Zelensky đã yêu cầu Bộ trưởng Tư pháp và Bộ trưởng Năng lượng nước này từ chức để bảo toàn niềm tin của công chúng, đồng thời nhấn mạnh rằng tham nhũng trong lĩnh vực năng lượng là điều hoàn toàn không thể chấp nhận trong thời chiến.
"Trước hết, cần phải có sự minh bạch tối đa trong lĩnh vực năng lượng, trong mọi quy trình, tuyệt đối. Tôi ủng hộ mọi cuộc điều tra của các cơ quan thực thi pháp luật và các cơ quan chống tham nhũng. Nội các Ukraine sẽ hỗ trợ toàn diện cho cuộc điều tra và tất cả các hành động về thủ tục và pháp lý."
Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky.
Bất chấp nỗ lực ấy, nhiều tổ chức xã hội dân sự và các tổ chức phi chính phủ chống tham nhũng trong nước vẫn nghi ngờ mức độ quyết tâm thực sự của ông Zelensky, khi chỉ vài tháng trước, ông từng cố gắng đưa cả NABU và SAPO - hai cơ quan chống tham nhũng hoạt động độc lập - về dưới quyền kiểm soát của một tổng công tố, người do Tổng thống bổ nhiệm.
Một dự luật liên quan kế hoạch này được thông qua vào tháng 7 đã châm ngòi cho làn sóng biểu tình lớn đầu tiên tại Ukraine kể từ khi cuộc xung đột với Nga nổ ra năm 2022, đồng thời khiến Liên minh châu Âu (EU) phải đưa ra những cảnh báo chính thức. Trước sức ép mạnh mẽ từ trong và ngoài nước, ông Zelensky đã buộc phải rút lại dự luật và khôi phục tính độc lập của các cơ quan chống tham nhũng.
Đối với người dân Ukraine, vốn đang phải sống trong cảnh chiến tranh, tham nhũng là nỗi nhức nhối không thể dung thứ. Theo khảo sát, gần 80% người dân nước này coi tham nhũng là vấn đề nghiêm trọng thứ hai sau chiến tranh. Mỗi vụ bê bối mới lại làm suy yếu thêm niềm tin vào chính quyền và làm tổn thương tinh thần đoàn kết quốc gia.
Các nhóm xã hội dân sự, từng ủng hộ mạnh mẽ ông Zelensky vào năm 2019, nay bắt đầu bày tỏ thất vọng, cho rằng chính phủ đã chậm trễ và thiếu minh bạch trong xử lý những người liên quan. Việc Timur Mindich – một nhân vật từng gắn bó với Tổng thống từ thời ông còn là nghệ sĩ – bị cáo buộc đứng đầu đường dây rửa tiền, khiến nhiều người hoài nghi.
"Thật khó để cường điệu sự phẫn nộ của người dân Ukraine về vụ việc này. Trong khi đất nước đang phải chịu đựng tình trạng mất điện, thì các thành viên của giới tinh hoa chính trị lại bị buộc tội trì hoãn nỗ lực củng cố cơ sở hạ tầng năng lượng vì họ không nhận được đủ tiền hối lộ."
Ông Jimmy Rushton - Nhà phân tích chính sách đối ngoại và an ninh Ukraine.
Về quan hệ quốc tế, các vụ bê bối tham nhũng này là cơn ác mộng ngoại giao đối với Kiev. Cuộc chiến chống tham nhũng là điều kiện tiên quyết để Ukraine tiến gần hơn tới mục tiêu chiến lược gia nhập Liên minh châu Âu. Trong một báo cáo của Ủy Ban châu Âu ngày 4/11, Brussels vẫn ghi nhận “tiến bộ đáng kể” của Ukraine trong cải cách, nhưng vụ bê bối tham nhũng trong ngành năng lượng bị phanh phui ngay sau đó đã phủ bóng đen lên hình ảnh cải tổ của Kiev. Các quan chức EU lo ngại rằng nếu không chứng minh được quyết tâm thực sự, Ukraine sẽ khó đạt được bước tiến lớn tại Hội nghị bộ trưởng EU dự kiến tổ chức tại Lviv vào ngày 10/12 tới để xem xét tiến độ gia nhập liên minh của Ukraine.
Bà Kaja Kallas, Quan chức phụ trách chính sách đối ngoại của EU, cho biết: "Vụ bê bối tham nhũng năng lượng ở Ukraine là cực kỳ đáng tiếc. Điều quan trọng là Kiev cần xử lý nhanh chóng và nghiêm túc. Không có chỗ cho tham nhũng, nhất là lúc này. Đó là tiền của người dân và lẽ ra phải được sử dụng cho nhu cầu ở tiền tuyến."
Ngoài ra, đối với các nhà tài trợ phương Tây, tham nhũng là điểm yếu chiến lược: nó đe dọa khả năng quản lý viện trợ, làm suy yếu năng lực phòng thủ, và có thể làm giảm thiện chí của công luận quốc tế vốn đang mệt mỏi vì cuộc chiến kéo dài.
Quả bom hẹn giờ với ông Zelensky?
Các nhà điều tra chống tham nhũng Ukraine đã mở ra chiếc hộp Pandora. Bắt nguồn từ một cuộc kiểm toán định kỳ đối với công ty độc quyền năng lượng hạt nhân Energoatom, vụ việc đã leo thang thành một cuộc điều tra toàn diện về tham ô, liên quan đến các bộ trưởng và doanh nhân có quan hệ gần gũi với Tổng thống Zelensky, trở thành một cơn bão chính trị vây quanh chính quyền Kiev. Câu hỏi được đặt ra hiện nay là vụ bê bối này sẽ ảnh hưởng thế nào đến ông Zelensky?
Đảng Đoàn kết châu Âu của cựu Tổng thống Ukraine Petro Poroshenko đã tuyên bố trước Quốc hội về việc khởi động thủ tục từ chức của chính phủ sau khi vụ bê bối tham nhũng liên quan đến doanh nhân Timur Mindich được công bố. Nỗ lực này khó có thể thành công, khi Đảng Đoàn kết châu Âu chỉ có 26 ghế Quốc hội gồm 450 thành viên, trong khi đảng Phụng sự Nhân dân cầm quyền có 229 ghế. Cần 226 phiếu để bãi nhiệm chính phủ và nỗ lực của phe Đoàn kết châu Âu chỉ là bước đi mang tính chiến thuật. Mặc dù vậy, theo cựu nghị sĩ Spiridon Kilinkarov, có một thực tế là Tổng thống Zelensky đang mất đi ảnh hưởng của mình tại Quốc hội do các vụ bê bối tham nhũng.
"Các tiến trình rất nghiêm túc hiện đang diễn ra trong quốc hội. Quý vị hiểu rằng không một đại biểu nào muốn dính líu đến một nhóm bị cáo buộc tham nhũng không chỉ ở Ukraine mà còn ở phương Tây. Mọi người sẽ tìm cách tránh xa băng đảng tội phạm đang bao vây ông Zelensky."
Ông Spiridon Kilinkarov - Cựu Nghị sĩ Ukraine.
Theo giới quan sát, khi mùa đông đang đến gần, những tiết lộ về vụ bê bối tham nhũng quy mô lớn trong ngành năng lượng có thể gây ra hậu quả chính trị tai hại cho nhà lãnh đạo Ukraine, người từng lên nắm quyền nhờ lời hứa xóa bỏ tham nhũng. Nhiều chuyên gia cho rằng bê bối này có thể làm suy giảm mạnh uy tín của ông Zelensky, khiến các nhà tài trợ phương Tây phẫn nộ và gây ra một cuộc khủng hoảng chính trị có nguy cơ dẫn tới tổn thất trên chiến trường.
"Vụ việc này là một rủi ro chính trị lớn và là quả bom hẹn giờ đối với tổng thống. Các đối thủ chính trị của ông Zelensky sẽ dùng vụ này để triển khai một cuộc tấn công quy mô lớn nhằm vào nhà lãnh đạo. Điều này là bình thường trong thời bình, nhưng trong thời chiến, nó có thể gây ra khủng hoảng chính trị nội bộ, làm suy yếu đáng kể nhà nước và trong trường hợp tệ nhất, dẫn tới thất bại quân sự."
Ông Volodymyt Fesenko - Trung tâm nghiên cứu chính trị Penta, Ukraine.
Vụ tham nhũng hiện tại trong ngành năng lượng gợi lại vụ bê bối từng đánh sập sự nghiệp của vị Tổng thống Ukraine tiền nhiệm - Petro Poroshenko. Năm 2014, ông Poroshenko - tỷ phú, cựu Ngoại trưởng - lên làm Tổng thống với lời hứa xóa bỏ tham nhũng.
Nhưng đến năm 2019, một cuộc điều tra phanh phui việc bạn thân thời thơ ấu của ông Poroshenko dàn dựng đường dây bán thiết bị quân sự cũ cho Bộ Quốc phòng Ukraine với giá “cắt cổ”. Ông Poroshenko thất bại trong cuộc bầu cử tổng thống trước ông Zelensky, khi đó là diễn viên hài lần đầu tham gia chính trường, cũng với cam kết chống tham nhũng.
Tham nhũng tại Ukraine hiện nay không chỉ là vấn đề nội bộ mà đã trở thành thách thức an ninh, chính trị và đối ngoại mang tính sống còn. Sự tồn tại của vấn nạn này đe dọa tới khả năng chiến đấu của quân đội Ukraine trong cuộc xung đột với Nga, cản trở con đường hội nhập châu Âu và làm xói mòn niềm tin của nhân dân cũng như quốc tế.
Giữa thời điểm đất nước đối mặt nhiều khó khăn, vụ bê bối ngành năng lượng Ukraine được xem là phép thử lớn, cũng là một bước ngoặt quan trọng trong nhiệm kỳ tổng thống của ông Zelensky. Phản ứng của ông trước sự giám sát của các cơ quan chống tham nhũng có thể quyết định liệu điều này sẽ củng cố hay làm chệch hướng triển vọng tái đắc cử của ông trong tương lai.
