Mỹ - Iran: Cơ hội cho thỏa thuận hạt nhân đang hẹp dần
Cơ hội cho một thỏa thuận hạt nhân mới giữa Washington và Tehran vẫn còn tồn tại khi không kích giữa Israel và Iran leo thang và khả năng Mỹ can dự quân sự ngày càng hiện hữu?
Những nhượng bộ cần thiết: Ai là người bước trước?
Theo Nhóm Khủng hoảng Quốc tế (ICG), nếu chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump thực sự muốn đạt được một thỏa thuận với Iran trong vòng hai tuần tới như tuyên bố ngày 19/6 của Nhà Trắng thì điều kiện tiên quyết là phải tạo không gian cho đối thoại, thay vì tiếp tục gây sức ép bằng biện pháp quân sự.
ICG cho rằng, Iran cũng cần thể hiện thiện chí rõ ràng bằng những nhượng bộ thực chất, đặc biệt là trong vấn đề làm giàu uranium - trung tâm của tranh chấp hạt nhân kéo dài suốt hơn một thập kỷ qua.
Tuy rất ít người tại Tehran sẵn sàng thừa nhận, nhưng lựa chọn khả thi nhất để tránh một cuộc can thiệp quân sự từ phía Mỹ là chấp nhận rằng Iran sẽ không còn tiếp tục làm giàu uranium trên lãnh thổ chủ quyền của mình.
Báo cáo của ICG nhận định.
Đây là yêu cầu then chốt của chính quyền Trump: việc làm giàu uranium dù ở mức độ thấp vẫn phải bị loại bỏ hoàn toàn. Tuy nhiên, điều này bị Iran xem là “lằn ranh đỏ” mang tính chủ quyền và danh dự quốc gia.
Mặc dù Tehran chính thức bác bỏ yêu cầu làm giàu uranium bằng 0, nhưng theo các nhà nghiên cứu và quan sát viên từng tham gia Diễn đàn Đối thoại Tehran gần đây, Iran đã đưa ra một số tín hiệu đáng chú ý về khả năng thỏa hiệp.
Ngoại trưởng Iran, ông Abbas Araghchi được cho là đã đề xuất giới hạn mức độ làm giàu uranium ở mức 3,67% - mức được cho phép trong thỏa thuận Kế hoạch Hành động Toàn diện Chung (JCPOA) năm 2015, cùng với các cơ chế giám sát quốc tế chặt chẽ, kể cả cho phép thanh tra viên của Mỹ tham gia.
Ngoài ra, các quan chức Iran cũng đề xuất các sáng kiến như: thành lập tập đoàn hạt nhân khu vực dưới sự giám sát của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), trong đó việc làm giàu uranium sẽ được chia sẻ với các nước láng giềng; chuyển uranium làm giàu dư thừa sang Nga để lưu trữ, giảm nguy cơ bị sử dụng vào mục đích quân sự; tạm dừng triển khai máy ly tâm tiên tiến IR-6, như một biện pháp xây dựng lòng tin ban đầu.
Mặc dù Tehran chính thức bác bỏ yêu cầu làm giàu uranium bằng 0, nhưng theo các nhà nghiên cứu và quan sát viên từng tham gia Diễn đàn Đối thoại Tehran gần đây, Iran đã đưa ra một số tín hiệu đáng chú ý về khả năng thỏa hiệp.
Ngoại trưởng Iran, ông Abbas Araghchi được cho là đã đề xuất giới hạn mức độ làm giàu uranium ở mức 3,67% - mức được cho phép trong thỏa thuận Kế hoạch Hành động Toàn diện Chung (JCPOA) năm 2015, cùng với các cơ chế giám sát quốc tế chặt chẽ, kể cả cho phép thanh tra viên của Mỹ tham gia.
Ngoài ra, các quan chức Iran cũng đề xuất các sáng kiến như: thành lập tập đoàn hạt nhân khu vực dưới sự giám sát của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), trong đó việc làm giàu uranium sẽ được chia sẻ với các nước láng giềng; chuyển uranium làm giàu dư thừa sang Nga để lưu trữ, giảm nguy cơ bị sử dụng vào mục đích quân sự; tạm dừng triển khai máy ly tâm tiên tiến IR-6, như một biện pháp xây dựng lòng tin ban đầu.
Theo các nhà đàm phán, đây là những nhượng bộ thực chất, thậm chí từng bị chỉ trích bởi phe bảo thủ trong nước Iran vì “quá mềm mỏng”. Điều đó cho thấy chính phủ Iran đối mặt với khủng hoảng kinh tế nghiêm trọng do lệnh trừng phạt, đang thực sự mong muốn đạt được một thỏa thuận.
Những thỏa thuận bị phá vỡ trong quá khứ
Tehran vẫn mang nặng nỗi hoài nghi với Washington - hậu quả từ việc chính quyền Trump đơn phương rút khỏi JCPOA vào năm 2018, dù Iran khi đó được xác nhận là tuân thủ nghiêm túc các điều khoản. Điều này khiến các nhà lãnh đạo Iran lo ngại rằng bất kỳ thỏa thuận mới nào cũng có thể bị phá vỡ một cách tùy tiện trong tương lai.
Chúng tôi đã chứng minh thiện chí, nhưng chúng tôi không thể cam kết một thỏa thuận mà không có sự đảm bảo rằng Mỹ sẽ tuân thủ.
Một quan chức Iran giấu tên cho biết.
Mỹ có sẵn sàng chấp nhận?
Một số chuyên gia cho rằng, chính phủ Iran hiện nay có đủ sự đồng thuận và quyền lực để thực hiện một thỏa thuận nếu Mỹ thể hiện thiện chí thực sự. Các cuộc đàm phán thông qua trung gian Oman và đặc phái viên Mỹ Steve Witkoff vẫn còn mở, ít nhất là trên lý thuyết.
Theo các nhà phân tích, vấn đề là ở chỗ Washington có sẵn sàng lắng nghe và chấp nhận "câu trả lời có" thay vì khăng khăng đòi hỏi các điều kiện không thể thương lượng hay không? Một ví dụ là yêu cầu bất ngờ từ phía Witkoff ngày 18/5 rằng, việc làm giàu uranium bằng 0 là điều kiện bắt buộc để có bất kỳ thỏa thuận nào - một lập trường khiến Tehran cảm thấy bị bất ngờ và phản bội sau nhiều tháng đàm phán căng thẳng.
Theo các nhà phân tích, vấn đề là ở chỗ Washington có sẵn sàng lắng nghe và chấp nhận "câu trả lời có" thay vì khăng khăng đòi hỏi các điều kiện không thể thương lượng hay không? Một ví dụ là yêu cầu bất ngờ từ phía Witkoff ngày 18/5 rằng, việc làm giàu uranium bằng 0 là điều kiện bắt buộc để có bất kỳ thỏa thuận nào - một lập trường khiến Tehran cảm thấy bị bất ngờ và phản bội sau nhiều tháng đàm phán căng thẳng.
Nguy cơ chiến tranh đang hiện hữu
Tình hình trở nên cấp bách hơn sau khi Israel tiến hành các cuộc không kích vào các cơ sở hạt nhân tại Iran và Iran đáp trả bằng tên lửa và UAV tấn công vào các mục tiêu của Israel. Mặc dù chưa có phản ứng quân sự chính thức từ Mỹ, nhưng Nhà Trắng đã nhiều lần tuyên bố rằng Iran sẽ phải "chịu hậu quả nghiêm trọng" nếu không từ bỏ chương trình hạt nhân.
Trong khi đó, các quan chức Iran cho biết, họ vẫn sẵn sàng quay lại bàn đàm phán nếu chiến dịch không kích của Israel dừng lại. Điều này cho thấy hy vọng ngoại giao vẫn chưa hoàn toàn bị dập tắt. Tuy nhiên, không gian chính trị cho đàm phán đang bị thu hẹp nhanh chóng khi các bên cứng rắn ở cả Jerusalem, Washington và Tehran đang tận dụng mọi cơ hội để ngăn cản tiến trình này.
Trong khi đó, các quan chức Iran cho biết, họ vẫn sẵn sàng quay lại bàn đàm phán nếu chiến dịch không kích của Israel dừng lại. Điều này cho thấy hy vọng ngoại giao vẫn chưa hoàn toàn bị dập tắt. Tuy nhiên, không gian chính trị cho đàm phán đang bị thu hẹp nhanh chóng khi các bên cứng rắn ở cả Jerusalem, Washington và Tehran đang tận dụng mọi cơ hội để ngăn cản tiến trình này.
Thỏa thuận hay thảm họa?
Nếu Mỹ chọn tiếp tục gây áp lực và leo thang, giới chuyên gia cảnh báo về những hậu quả khôn lường: một cuộc chiến khu vực với sự tham gia của nhiều quốc gia Trung Đông, giá dầu tăng phi mã và sự sụp đổ hoàn toàn của bất kỳ hình thức ngoại giao nào với Iran trong nhiều năm tới.
Ngược lại, nếu các bên chọn con đường đối thoại và linh hoạt, một thỏa thuận mới dù không hoàn hảo vẫn có thể mở ra cơ hội tránh được một cuộc khủng hoảng an ninh nghiêm trọng nhất tại Trung Đông kể từ năm 2003.
“Lịch sử sẽ không tha thứ nếu thế giới trượt vào chiến tranh trong khi một cơ hội thỏa thuận vẫn còn mở. Đây không phải là cuộc chiến cần thiết. Đây sẽ là cuộc chiến vì một lựa chọn và đó là lựa chọn sai lầm”, một nhà phân tích tại ICG cảnh báo.
