Quan hệ Mỹ và Ả-rập Xê-út đạt dấu mốc quan trọng
Lần đầu sau 7 năm, Thái tử Ả Rập Xê Út Mohammed Bin Salman công du Hoa Kỳ và được Tổng thống Donald Trump tiếp tại Nhà Trắng, mở đường cho các thỏa thuận kinh doanh hàng tỷ USD và bình thường hóa quan hệ với Israel.
Thái tử Ả-rập Xê-út Mohammed bin Salman đang có chuyến thăm Mỹ. Đây là chuyến thăm đầu tiên của nhà lãnh đạo Ả-rập Xê-út tới Mỹ kể từ vụ nhà báo Washington Post Jamal Khashoggi bị đặc vụ Ả-rập Xê-út sát hại - một hành động mà cộng đồng tình báo Mỹ sau đó kết luận là được thực hiện theo lệnh của chính Thái tử bin Salman.
Khẳng định lại vị thế trên trường quốc tế
Thái tử Mohammed bin Salman tự định vị mình như một “người kiến tạo hòa bình”, thúc đẩy thỏa thuận ngừng bắn ở Gaza, nối lại quan hệ với Iran và đưa Syria trở lại cộng đồng Ả-rập. Đây là điều hoàn toàn trái ngược với hình ảnh vị hoàng tử từng bị xem là liều lĩnh khi đưa Ả-rập Xê-út vào cuộc chiến với Yemen.
“Chúng tôi lên án và bác bỏ các hành động gây hấn của chính quyền Israel trong khu vực, gần đây nhất là cuộc tấn công tàn bạo nhằm vào Nhà nước Qatar anh em. Cuộc tấn công này đòi hỏi một phản ứng từ cộng đồng Ả Rập, Hồi giáo và quốc tế để đối phó với sự hung hăng này, đồng thời áp dụng các biện pháp quốc tế nhằm ngăn chặn lực lượng chiếm đóng và răn đe các hành vi phạm pháp của họ, vốn gây bất ổn cho an ninh và sự ổn định trong khu vực. Chúng tôi hoàn toàn ủng hộ Nhà nước Qatar trong mọi biện pháp mà họ thực hiện, không giới hạn, và sẽ dồn toàn bộ khả năng của mình để phục vụ cho mục tiêu này.”
Vừa cải cách, vừa mang tính độc đoán, Thái tử Mohammed đã trở thành nhân vật táo bạo và có tầm ảnh hưởng lớn nhất trong lịch sử hiện đại của Ả-rập Xê-út – người đang định hình lại đất nước và tương lai của đất nước.
Trong chưa đầy một thập kỷ, nhà lãnh đạo 40 tuổi đã tạo ra cuộc chuyển biến xã hội sâu rộng nhất kể từ thời cố Quốc vương Abdulaziz lập quốc và thiết lập liên minh chiến lược với Mỹ. Ông xóa bỏ quyền lực của cảnh sát tôn giáo, hạn chế vai trò giáo sĩ và thay đổi hàng loạt chuẩn mực xã hội khắt khe kéo dài hàng thập kỷ. Phụ nữ có thể lái xe, đi làm và hòa nhập cộng đồng – những quyền tự do từng bị trừng phạt nặng nề trước đây. Từ một xã hội mà phụ nữ chỉ xuất hiện trong áo choàng đen, ngày nay Riyadh rực sáng với các buổi biểu diễn âm nhạc và thời trang.
Thế nhưng, sự cởi mở ấy lại song hành với kiểm soát quyền lực chặt chẽ hơn.
Trên trường quốc tế, nhà lãnh đạo của quốc gia xuất khẩu dầu mỏ hàng đầu thế giới đã vượt qua cơn bão ngoại giao sau vụ Khashoggi – vụ việc mà tình báo Mỹ kết luận có liên quan đến ông. Dù Thái tử phủ nhận ra lệnh, ông thừa nhận mình phải chịu trách nhiệm với tư cách người lãnh đạo.
Khi còn là ứng viên tổng thống, ông Joe Biden từng tuyên bố Ả-rập Xê-út phải “bị ruồng bỏ”. Nhưng Mỹ cuối cùng vẫn quay lại quỹ đạo cũ bởi nhu cầu về năng lượng, quốc phòng và công nghệ.
Sự trở lại của ông Trump ở Nhà Trắng năm 2025 đã nối lại bầu không khí “thương mại hóa đối ngoại” với hàng trăm tỷ Mỹ cam kết đầu tư và sự quan tâm chung tới một hiệp định quốc phòng.
Ông Paul Salem tại Viện Trung Đông nhấn mạnh rằng, dù từng trải qua các biến cố lớn, bao gồm vụ khủng bố 11/9, khi 15 kẻ tấn công là người Ả-rập Xê-út, song quan hệ Mỹ và Ả-rập Xê-út vẫn được duy trì dựa trên tính toán: năng lượng, quốc phòng và nay là trí tuệ nhân tạo (AI). “AI là ‘dầu mỏ của thế kỷ 21’, và Mỹ cần cả năng lượng lẫn vốn từ vùng Vịnh”.
Thái Tử cũng là người đánh dấu bước chuyển giao thế hệ của vương triều, sẽ trở thành vị vua đầu tiên thuộc thế hệ cháu của người sáng lập vương quốc. Ngay từ khi lên nắm quyền, ông đã tuyên bố mạnh mẽ: “70% người Ả-rập Xê-út dưới 30 tuổi. Chúng ta sẽ không lãng phí 30 năm đối phó các tư tưởng cực đoan – chúng ta sẽ tiêu diệt chúng ngay hôm nay,” và cam kết đưa Ả-rập Xê-ủt trở lại với “Hồi giáo ôn hòa, cân bằng”.
Những thỏa thuận kinh doanh trị giá hàng tỷ USD
Cuộc gặp giữa ông Trump và nhà lãnh đạo Ả-rập Xê-út cho thấy mối quan hệ dựa trên lợi ích chiến lược vẫn bền chặt. Cuộc gặp mở đường cho các thảo luận về những thỏa thuận kinh doanh trị giá hàng tỷ USD và nỗ lực bình thường hóa quan hệ giữa Ả-rập Xê-út và Israel. Một quan chức cấp cao Nhà Trắng tiết lộ rằng các thỏa thuận dự kiến sẽ bao gồm “khoản đầu tư hàng chục tỷ USD vào hạ tầng AI của Mỹ; tăng cường hợp tác về năng lượng hạt nhân dân sự; các thương vụ quốc phòng nhằm củng cố quan hệ an ninh song phương,” cũng như việc “hiện thực hóa cam kết đầu tư 600 tỷ USD của Ả-rập Xê-út thông qua hàng loạt khoản đầu tư trọng điểm.”
Hoạt động kinh doanh của gia đình Tổng thống Trump tại Trung Đông đã mở rộng đáng kể trong những năm gần đây, khi các dự án cá nhân của ông đan xen với lợi ích của chính quyền Mỹ trong quá trình đàm phán với các quốc gia Arab. Trong chuyến công du các nước vùng Vịnh hồi tháng 5, ông Trump được chào đón long trọng tại Ả-rập Xê-út, Qatar và Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE). Theo Nhà Trắng, các nước này đã cam kết tổng cộng 2 nghìn tỷ USD đầu tư vào nền kinh tế Mỹ thông qua nhiều thỏa thuận.
Riêng tại Ả-rập Xê-út, ông Trump đã ký các hợp đồng trị giá 600 tỷ USD liên quan đến đầu tư trí tuệ nhân tạo, hợp tác an ninh và năng lượng — bộ thỏa thuận thương mại lớn nhất từng được ký giữa hai nước.
“Cộng đồng quốc tế đều nhận thấy mối quan hệ Mỹ và Ả-rập Xê-út dưới thời ông Trump vô cùng nồng ấm, và điều đó thể hiện rõ ràng trong cuộc gặp tại Riyadh hồi tháng 5. Ai cũng biết chính sách đối ngoại của ông Trump mang tính giao dịch rất rõ rệt.”
“Tôi nghĩ chính quyền Trump tiếp cận Ả-rập Xê-út theo hướng rất giao dịch, thực dụng. Giống như nhiệm kỳ đầu của Tổng thống Trump, vấn đề nhân quyền không được chú trọng. Một số người ủng hộ tổng thống ưu tiên việc bình thường hóa quan hệ với Israel, nhưng bản thân Tổng thống dường như sẵn sàng thực hiện nhiều thỏa thuận phụ mà không coi đó là trọng tâm trong các cuộc đàm phán của mình.”
Thái tử sẽ được tiếp đón như một trong những đồng minh thân cận nhất của Mỹ, với kỳ vọng nhận được hàng loạt lợi ích lớn về kinh tế và an ninh quốc gia. Theo một nguồn tin am hiểu kế hoạch ông Trump sẽ mở tiệc chiêu đãi Thái tử Mohammed, đang cân nhắc một thỏa thuận an ninh song phương cam kết bảo vệ Ả-rập Xê-út nếu nước này bị tấn công. Đây sẽ là thỏa thuận mang tính “NATO thu nhỏ” thứ hai với một quốc gia vùng Vịnh, sau sắc lệnh hành pháp mà ông Trump ký hồi tháng 9 cam kết bảo vệ Qatar.
“Rõ ràng có tham vọng đạt được một thỏa thuận quốc phòng tương tự như thỏa thuận mà Qatar nhận được sau cuộc tấn công của Israel nhằm vào các lãnh đạo Hamas ở Qatar vào tháng 9 vừa qua. Hy vọng là ít nhất sẽ có một sắc lệnh hành pháp, trên lý thuyết cam kết rằng Mỹ sẽ bảo vệ Ả-rập Xê-út.”
Giống như nhiệm kỳ đầu tiên, ông Trump tiếp tục chọn Riyadh làm điểm đến quan trọng đầu tiên trong nhiệm kỳ thứ hai - một dấu hiệu cho thấy Washington đang chuyển hướng khỏi những liên minh dựa trên các giá trị truyền thống, để theo đuổi cách tiếp cận đối ngoại chú trọng thương mại, nơi lợi ích công và tư được xem như hòa làm một. Sự tập trung của Tổng thống vào khu vực vùng Vịnh và sự sẵn sàng thúc đẩy chủ nghĩa đa phương, ít nhất là tại khu vực này đã mang lại kết quả, thể hiện qua việc đạt được giai đoạn đầu của thỏa thuận ngừng bắn mong manh giữa Israel và lực lượng Hamas, lực lượng vẫn kiểm soát một phần Dải Gaza.
Ông Trump dựa nhiều vào Qatar trong việc thúc đẩy thỏa thuận Gaza. Và khi Qatar yêu cầu một hình thức bảo đảm an ninh từ Mỹ sau vụ tấn công tên lửa của Israel ngày 9/9 nhằm vào các quan chức Hamas đang ở Doha để đàm phán hòa bình, ông Trump đã ký sắc lệnh hành pháp cam kết bảo vệ Qatar nếu nước này bị tấn công một lần nữa. Đó là một tiền lệ mới mang dáng dấp NATO mà ông Trump thiết lập ở Trung Đông đã gây bất ngờ và thu hút sự chú ý trên toàn khu vực.
Ông Trump đang thúc đẩy làm sâu sắc thêm quan hệ Mỹ- Ả-rập Xê-út, dù thái tử đã từ chối ưu tiên hàng đầu của ông là thúc đẩy Ả-rập Xê-út bình thường hóa quan hệ với Israel - tiến trình bị chệch hướng bởi chiến sự ở Gaza.
Trước mắt, Tổng thống có thể viện dẫn các khoản đầu tư mới mà phía Ả-rập Xê-ủt dự kiến công bố và đó sẽ thành quả chính của cuộc gặp lần này, bổ sung cho cam kết 600 tỷ USD được đưa ra hồi đầu năm. Ông Trump cũng xem Ả-rập Xê-út là mắt xích then chốt trong tham vọng dài hạn nhằm kiến tạo hòa bình bền vững và thúc đẩy thịnh vượng, mang lại lợi ích cho các thế lực giàu có nhất Trung Đông, đồng thời cũng có thể có lợi cho chính ông.
Tuy nhiên, nhu cầu tìm kiếm nguồn vốn mới không chỉ đến từ phía ông Trump. Thái tử Mohammed bin Salman cũng đang nỗ lực thu hút các nhà đầu tư cho những dự án trong nước, nhằm chia sẻ gánh nặng tài chính với khu vực tư nhân khi Ả-rập Xê-út đẩy mạnh hiện đại hóa nền kinh tế, chuyển dịch khỏi dầu mỏ sang công nghệ, bất động sản, y tế và các ngành khác.
Lãi suất cao trong nước cùng tiến độ thiếu đồng đều của các dự án hạ tầng quy mô lớn, bao gồm cả dự án thành phố tuyến tính gây tranh cãi đã làm giảm lợi nhuận của Quỹ Đầu tư Công (PIF), quỹ tài sản quốc gia trị giá 1.000 tỷ USD của Ả-rập Xê-út. Giá dầu thấp cũng khiến lợi nhuận của Ả-rập Xê-út Aramco, trụ cột kinh tế quốc gia, suy giảm.
Tại hội nghị đầu tư ở Riyadh tháng trước, các quan chức Ả-rập Xê-út nhấn mạnh rằng quá trình phát triển trong tương lai của đất nước sẽ ngày càng phụ thuộc vào nguồn vốn tư nhân. Chính vì vậy, họ đã đẩy mạnh vận động các doanh nghiệp Mỹ nhằm thu hút thêm đầu tư nước ngoài.
Thông điệp từ việc bán tiêm kích F-35
Ngay trước cuộc gặp với Thái tử Ả-rập Xê-út, tổng thống Trump thông báo cho phép bán tiêm kích tàng hình F-35 cho nước này. Đây cũng sẽ là gói vũ khí lớn thứ ba mà ông Trump ký với Riyadh, tiếp nối các thương vụ trước đó trị giá hàng trăm tỷ USD, nhằm tăng cường khả năng phối hợp quân sự giữa Mỹ và Ả-rập Xê-út Ông cũng dường như xác nhận rằng Mỹ và Ả-rập Xê-út sẽ ký một thỏa thuận an ninh, dù không tiết lộ chi tiết. Việc Mỹ bán vũ khí và xích lại gần một cường quốc ở Trung Đông được cho là sẽ khiến Israel – đồng minh của Mỹ không hải lòng.
Tổng thống nhấn mạnh vai trò hỗ trợ của Ả-rập Xê-út trong các vụ tấn công bằng tên lửa mà Mỹ tiến hành trong năm nay, mà ông mô tả là đã “phá hủy” các cơ sở hạt nhân của Iran.
“Đúng vậy, tôi dự định sẽ thực hiện việc bán tiêm kích F-35 cho Ả-rập Xê-ủt. Họ muốn mua và là một đồng minh tuyệt vời của chúng ta. Họ nhìn nhận tình hình ở Iran giống chúng ta. Những gì chúng ta đã làm - phá hủy khả năng hạt nhân của Iran là rất quan trọng. Vâng, tôi khẳng định là chúng tôi sẽ bán F-35 cho họ.”
Ông Firas Maksad từ Eurasia Group nhận định, về mặt chính trị, đây là tín hiệu mạnh mẽ rằng Mỹ cam kết bán tiêm kích thế hệ năm tiên tiến nhất cho một quốc gia Trung Đông ngoài Israel. Tuy nhiên, ông cũng lưu ý rằng quá trình ký hợp đồng vũ khí có thể kéo dài nhiều năm, và “sẽ có cơ hội để Quốc hội ngăn chặn trong tương lai.
Việc bàn giao các tiêm kích F-35 cho Ả-rập Xê-út trên thực tế sẽ là một nhiệm vụ lớn và đầy thách thức về địa chính trị. Việc đẩy mạnh dây chuyền sản xuất để đáp ứng đơn hàng có thể mất nhiều năm, cũng như việc đào tạo phi công vận hành máy bay. Các nghị sĩ hoặc chính quyền tương lai cũng có thể dừng quá trình trước khi hoàn tất.
Mặc dù Israel chưa phản đối công khai thương vụ này, việc Mỹ bán tiêm kích cho Riyadh có thể ảnh hưởng đến “ưu thế quân sự định tính” của Israel. Từ lâu, Mỹ luôn tuân thủ một nguyên tắc là đảm bảo rằng vũ khí cung cấp cho Trung Đông không làm suy yếu lợi thế quân sự của Israel. Điều này có nghĩa Israel có thể xem xét các công nghệ và vũ khí trang bị trên máy bay, như độ tinh vi của cảm biến hay tầm bắn của tên lửa. Đại sứ quán Israel tại Washington chưa đưa ra bình luận.
Nếu thương vụ diễn ra, đây sẽ là gói vũ khí lớn thứ ba mà ông Trump ký với Ả-rập Xê-út trong hai nhiệm kỳ của mình. Tháng 5 vừa qua, Mỹ công bố gói vũ khí và an ninh trị giá 142 tỷ USD, bao gồm hệ thống phòng không, tài sản hàng hải và các loại vũ khí khác.
Trong nhiệm kỳ đầu, ông Trump cũng thông báo gói vũ khí trị giá 120 tỷ USD với Ả-rập Xê-út, dù phần lớn liên quan đến các hợp đồng được thương lượng dưới thời cựu Tổng thống Obama. Chi tiết của cả hai gói vẫn chưa rõ và chưa biết bao nhiêu đã được ký kết chính thức.
Năm 2020, chính quyền của ông Trump cũng đồng ý bán F-35 cho Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất trong nỗ lực thúc đẩy nước này bình thường hóa quan hệ với Israel. Một số quan chức Mỹ phản đối vì UAE có quan hệ gần gũi với Trung Quốc, và kế hoạch bị đình chỉ dưới thời ông Biden vào 2021, cuối cùng không thành hiện thực sau khi đội ngũ Biden áp hạn chế về chia sẻ công nghệ.
Ả-rập Xê-út là khách hàng lớn của vũ khí Mỹ, nổi bật nhất là hợp đồng mua hệ thống phòng thủ tên lửa tầm cao THAAD trị giá 15 tỷ USD dưới thời Trump năm 2018. Mỹ dự kiến sẽ tập trung bán F-35 để nâng cao khả năng phối hợp quân sự với Lầu Năm Góc.
Rõ ràng mối quan hệ Mỹ và Ả-rập Xê-út đang bước vào một giai đoạn mới, với trọng tâm là hợp tác chiến lược, kinh tế và quốc phòng. Việc Thái tử Mohammed bin Salman tận dụng cơ hội để khẳng định vị thế trên trường quốc tế, đồng thời Tổng thống Mỹ Trump thúc đẩy các thỏa thuận thương mại và an ninh, cho thấy cả hai bên đều hướng tới lợi ích thực dụng hơn là những quan ngại chính trị. Chuyến thăm này không chỉ là dấu mốc trong quan hệ song phương mà còn phản ánh chiến lược toàn cầu của Mỹ ở Trung Đông, nơi các lợi ích năng lượng, quốc phòng và công nghệ đang chi phối các quyết định quan trọng hơn bao giờ hết.
