ĐÀI PHÁT THANH
& TRUYỀN HÌNH HÀ NỘI

Alaska từ lịch sử đến hiện tại

Tổng thống Mỹ Donald Trump và Tổng thống Nga Vladimir Putin dự kiến sẽ gặp nhau vào ngày 15/8 tại Alaska để thảo luận về khả năng thiết lập lệnh ngừng bắn ở Ukraine. Đây sẽ là cuộc gặp đầu tiên giữa lãnh đạo hai nước kể từ năm 2021. Việc chọn Alaska làm địa điểm tổ chức hội nghị thượng đỉnh song phương giữa Tổng thống Donald Trump và người đồng cấp Vladimir Putin mang ý nghĩa biểu tượng hiếm có. Điều này vừa gợi nhắc sâu sắc về quá khứ, phản ánh cân bằng địa chính trị hiện tại, đồng thời phác họa những nét định hình cho mối quan hệ Mỹ - Nga trong tương lai.

Từ góc độ lịch sử, hiếm có nơi nào ở Mỹ thể hiện rõ tinh thần láng giềng thân thiện và hợp tác đôi bên cùng có lợi giữa Mỹ và Nga như Alaska, dù sự hợp tác đó đã tạm thời mất đi từ thời Chiến tranh Lạnh. Từ năm 1737 đến 1867, vùng đất rộng lớn và thưa dân này từng được gọi là “Nga Mỹ” – một khu vực gần như tách biệt của Nga, cách xa trung tâm châu Âu - Á nhưng lại giáp biên giới với một quốc gia khác.

Quyết định của Sa hoàng Alexander II bán Alaska cho Mỹ với giá 7,2 triệu đô la là một trong những thương vụ ngoại giao gây tranh cãi nhất của thế kỷ 19. Tại St. Petersburg lúc đó, người ta hiểu rõ: nếu không xử lý sớm, Alaska có thể rơi vào tay đối thủ lớn nhất của Nga thời bấy giờ – Đế quốc Anh. Việc chuyển giao vùng đất này cho Washington không phải là hành động yếu thế, mà là một khoản đầu tư có tính toán cho mối quan hệ tương lai với một quốc gia có tham vọng ở Thái Bình Dương nhưng chưa đụng độ trực tiếp với Nga.

Bước sang thế kỷ 20, mối liên hệ biểu tượng này càng trở nên sâu sắc hơn. Trong Thế chiến II, thành phố Fairbanks, chỉ với khoảng 30 nghìn dân, đã trở thành trung tâm quan trọng trong chương trình Cho vay - Cho thuê của Mỹ, một chiến dịch viện trợ quân sự quy mô lớn giúp Liên Xô tiếp nhận máy bay, thiết bị và vật tư. Các sân bay ở Alaska là tuyến đường then chốt để chuyển giao máy bay Mỹ tới mặt trận phía Đông.

Ngày nay, Alaska vẫn được xem là bang mang nhiều “màu sắc Nga” nhất ở Mỹ: với các nhà thờ Chính thống giáo còn hoạt động và những địa danh mang tên Nga như Nikolaevsk, Voznesensk, cùng hai hồ Thượng và Hạ Russian được nối với nhau bởi sông Nga.

Tuy nhiên, việc chọn Alaska không chỉ là sự tôn vinh lịch sử, mà còn là một tính toán chính trị rõ ràng. Ông Trump không hề có ý định để cho các bên trung gian như Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ, hay Tổng thống Các Tiểu Vương quốc Ả Rập Thống nhất — những nhân vật có ảnh hưởng lớn trong chính trường Trung Đông nhân dịp này — trở nên nổi bật. Cả hai đều từng đóng vai trò nhà trung gian quốc tế quan trọng, nhưng sự tham gia của họ chắc chắn sẽ làm thay đổi sắc thái và ưu tiên của hội nghị thượng đỉnh.

Ông Trump đã chọn bang xa xôi nhất về mặt địa lý, cách hàng nghìn dặm tính từ bất kỳ thủ đô nào ở khu vực Âu - Đại Tây Dương, nhằm nhấn mạnh khoảng cách của ông không chỉ với các đối thủ Dân chủ trong nước mà còn với các đồng minh NATO — những người, vì lợi ích của Kiev, sẽ tìm cách phá hoại mọi bước đột phá tiềm năng.

Bên cạnh đó, còn có một lý do thực tiễn: mật độ dân cư thấp của Alaska giúp các cơ quan an ninh dễ dàng kiểm soát, giảm thiểu rủi ro các vụ tấn công khủng bố hoặc khiêu khích có chủ ý, đồng thời tránh được những phức tạp pháp lý liên quan đến lệnh bắt của Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC). Năm 2002, Mỹ đã rút khỏi Công ước Rome và không công nhận quyền tài phán của ICC trên lãnh thổ mình.

Một khía cạnh then chốt khác là Alaska là vùng Bắc Cực duy nhất thực sự thuộc Mỹ. Trong bối cảnh chính quyền Trump gia tăng sức ép lên Canada và Greenland nhằm mở rộng tầm ảnh hưởng mạnh mẽ hơn tại các khu vực này, khu vực Bắc Cực đang trở thành một chiến trường chiến lược quan trọng. Nga và Mỹ có những lợi ích đan xen tại đây, từ phát triển Tuyến đường biển Bắc, một phần chạy qua eo biển Bering, đến khai thác các mỏ dầu khí ngoài khơi. Đỉnh Lomonosov, một dãy núi ngầm dưới đáy Bắc Băng Dương mà Nga tuyên bố là phần mở rộng tự nhiên của thềm lục địa mình, là một ví dụ điển hình. Các dự án hợp tác ở Bắc Cực có thể biến vùng này trở thành một trong những khu vực thịnh vượng nhất thế giới, đồng thời cũng có thể trở thành sân chơi cho các cuộc thử nghiệm vũ khí hạt nhân và tập trận phòng không.

Đề xuất đổi đất lấy hoà bình

Ukraine sẽ là trọng tâm lớn trong chương trình nghị sự của hội nghị thượng đỉnh Nga – Mỹ. Các phương tiện truyền thông phương Tây đã bắt đầu đưa ra khả năng trao đổi lãnh thổ, chẳng hạn như việc lực lượng Ukraine rút khỏi Cộng hòa Nhân dân Donetsk để đổi lấy những nhượng bộ từ Nga ở các vùng Sumy, Kharkov, Dnepropetrovsk và Nikolaev. Ngay cả các chuyên gia phương Tây cũng coi thỏa thuận như vậy là một chiến thắng ngoại giao cho Moscow. Tuy nhiên, triển vọng đạt được bước tiến có vẻ không chắc chắn khi hai nhà lãnh đạo tiếp cận cuộc đàm phán từ các quan điểm hoàn toàn khác nhau, và nhiều đồng minh của Mỹ cảnh báo rằng bất kỳ thỏa thuận nào được ký kết mà không có sự tham gia của Kiev sẽ thiếu tính hợp pháp.

Tuần này, tờ The Wall Street Journal dẫn nguồn các quan chức châu Âu và Ukraine cho biết Tổng thống Putin đã đề xuất với chính quyền Trump một kế hoạch ngừng bắn rộng lớn, đòi hỏi Kiev phải nhượng bộ đáng kể về lãnh thổ và tìm kiếm sự chấp nhận quốc tế đối với các yêu sách của Nga đổi lại việc dừng chiến đấu.

Hôm 8/8, ông Trump cho biết dự định đạt được một thỏa thuận ngừng bắn, thậm chí đề cập rằng “trao đổi lãnh thổ” có thể là một phần của thỏa thuận. Mặc dù chưa nêu rõ chi tiết, cụm từ này ngay lập tức bị Ukraine và các đồng minh phản đối.

Ukraine nhiều lần khẳng định sẽ không chấp nhận bất kỳ thỏa thuận nào nhượng bộ lãnh thổ của mình. Tổng thống Volodymyr Zelensky hôm 9/8 đã chỉ trích cuộc gặp ở Alaska mà không có mặt chính phủ của ông, đồng thời cảnh báo hòa bình bền vững không thể đạt được nếu không có Ukraine tham gia.

Châu Âu đã phản ứng nhanh chóng trước đề xuất đổi đất của ông Trump. Các lãnh đạo của Ủy ban Châu Âu, Pháp, Ý, Anh, Đức, Ba Lan và Phần Lan đã cùng ra tuyên bố chung vào ngày thứ Bảy, khẳng định rằng biên giới của Ukraine, như đã được quốc tế công nhận, không thể bị thay đổi bằng vũ lực. Tuyên bố nhấn mạnh Ukraine phải trực tiếp tham gia vào bất kỳ cuộc đàm phán nào liên quan đến chủ quyền của mình.

Vòng đàm phán Nga-Ukraine gần nhất, tổ chức tại Istanbul ngày 23/7, kết thúc mà không có bước đột phá về ngừng bắn, nhưng đã đạt được thỏa thuận trao đổi tù nhân mới, trong đó có cả các tù nhân dân sự.

Bất đồng giữa Nga và Ukraine vẫn rất lớn, trong khi các cuộc tấn công bằng máy bay không người lái và tên lửa tiếp tục gây thương vong và thiệt hại về cơ sở hạ tầng. Các nhà phân tích cho rằng ngay cả khi Tổng thống Trump và Putin đồng thuận về nguyên tắc, việc đạt lệnh ngừng bắn khả thi sẽ rất khó khăn, bởi Nga kiểm soát phần lớn lãnh thổ, gồm các khu vực được củng cố mạnh trong năm qua, còn Ukraine vẫn quyết tâm giành lại đất đai của mình.

Việc ngừng chiến đòi hỏi thỏa thuận về rút quân, đảm bảo an ninh và tình trạng tương lai của các vùng tranh chấp – những vấn đề chưa được giải quyết kể từ khi xung đột bắt đầu năm 2022. Các chuyên gia cảnh báo nếu không có cơ chế thực thi rõ ràng, bất kỳ thỏa thuận đình chiến nào cũng có thể nhanh chóng đổ vỡ.

Hội nghị thượng đỉnh ở Alaska sẽ đưa cuộc khủng hoảng Ukraine đến gần giải pháp hay chỉ củng cố thế bế tắc mong manh, phụ thuộc vào khả năng hai nhà lãnh đạo thu hẹp những khác biệt sâu sắc.

Những mục tiêu khác biệt

Trên hành trình vận động tranh cử năm 2023-2024, ông Trump nhiều lần tuyên bố sẽ chấm dứt cuộc khủng hoảng Ukraine trong vòng 24 giờ sau khi đắc cử. Hội nghị thượng đỉnh lần này được xem là nỗ lực mới nhất của ông nhằm thúc đẩy hòa bình khu vực và được Nhà Trắng đánh giá là bước đột phá quan trọng để kết thúc khủng hoảng.

Cuộc đàm phán không chỉ tập trung vào Ukraine mà còn có khả năng “thiết lập cấu trúc an ninh” nhằm xoa dịu “mối lo ngại sâu sắc của Nga về ý đồ EU”, đồng thời công nhận lợi ích của Mỹ tại châu Âu. Tuy nhiên, các nhà phân tích nhận định hai nhà lãnh đạo theo đuổi mục tiêu khác nhau: ông Trump muốn “duy trì vị thế tối thượng trong hệ thống quốc tế đa cực mới”, còn ông Putin tìm cách “định hình trật tự toàn cầu mới bằng việc đưa các quốc gia phương Nam toàn cầu vào quá trình ra quyết định.”

Lời hứa của ông Trump về việc nhanh chóng chấm dứt xung đột vẫn chưa được thực hiện dù ông từng gây áp lực mạnh mẽ. Giờ đây, ông đặt cược vào cuộc gặp trực tiếp với Tổng thống Putin, hy vọng tạo bước đột phá khó đoán và xoa dịu lo ngại cử tri về cách ông xử lý cuộc chiến.

Hội nghị thượng đỉnh diễn ra vào thứ Sáu (15/8) tại Alaska là một nước cờ lớn trong nhiệm kỳ thứ hai của ông Trump. Ngồi bên kia bàn đàm phán là Tổng thống Putin, nhà thương thuyết sắc sảo và am hiểu sâu sắc về các vấn đề lãnh thổ, trong khi ông Trump có lợi thế kinh tế và quân sự. Một quan chức an ninh quốc gia trong chính quyền Trump thừa nhận việc xây dựng hiệp định hòa bình sẽ rất khó, khi Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky kiên quyết từ chối bàn giao lãnh thổ đang do Nga kiểm soát.

Ông Trump có thể bị ông Putin thuyết phục chấp thuận thỏa thuận chia cắt Ukraine. Dù kết quả ra sao, Putin cũng giành được chiến thắng biểu tượng, thay đổi dần nhận định ông bị cô lập trên trường quốc tế.

Tại trong nước, ông Trump đang đối mặt nhiều khó khăn. Chính quyền của ông vật lộn với phản ứng dữ dội từ người ủng hộ liên quan vụ án Jeffrey Epstein. Tuần trước, ông đã sa thải người đứng đầu Cục Thống kê Lao động sau báo cáo việc làm không như ý. Một cuộc thăm dò của Đại học Massachusetts Amherst cho thấy tỷ lệ ủng hộ ông chỉ còn 38%, giảm 6 điểm so với tháng 4.

Trong số người ủng hộ, 64% hài lòng với cách ông xử lý xung đột Nga-Ukraine, 85% ủng hộ ông về nhập cư, 78% về việc làm, 71% về thuế quan. Thành tựu ngoại giao có thể giúp ông cải thiện hình ảnh trước cử tri.

Một động lực khác thúc đẩy ông Trump là Giải Nobel Hòa bình. Hạn cuối đề cử cho năm 2026 là 31/1, kết quả công bố tháng 10 năm đó. Ngày 8/8, ông Trump tổ chức lễ công bố thỏa thuận hòa bình do Mỹ làm trung gian giữa Armenia và Azerbaijan. Tuy nhiên, thỏa thuận này không ý nghĩa bằng việc chấm dứt xung đột Ukraine – Nga, một cường quốc hạt nhân.

Hội nghị ở Alaska không chỉ là cuộc gặp giữa hai nhà lãnh đạo, mà còn là sự trở lại với đối thoại trực tiếp, nhắc nhớ mối quan hệ lịch sử và kiểm tra xem Moscow – Washington có thể hợp tác nơi lợi ích giao thoa và hội tụ. Câu chuyện Alaska bắt đầu dưới dấu ấn Nga, chuyển giao cho Mỹ, giờ có thể trở thành chương chung nếu cả hai xem đó là cơ hội, không phải mối đe dọa.