ĐÀI PHÁT THANH
& TRUYỀN HÌNH HÀ NỘI

Chính phủ Mỹ đang cận kề nguy cơ đóng cửa nếu như Quốc hội không thông qua được một dự thảo phân bổ ngân sách tạm thời hay một thỏa thuận chi tiêu ngân sách mới trước ngày 1/10. Đến nay, cả đảng Cộng hòa và đảng Dân chủ vẫn chưa tìm được tiếng nói chung, trong khi hai bên đổ lỗi cho nhau nếu như chính phủ Mỹ phải ngừng hoạt động. Điều đáng lo ngại là lần này, Nhà Trắng đã phát tín hiệu cứng rắn hơn hẳn các cuộc khủng hoảng trước, yêu cầu các cơ quan liên bang chuẩn bị kế hoạch sa thải hàng loạt vĩnh viễn đối với những chương trình bị cắt ngân sách.

Ngân sách bế tắc, chính phủ Mỹ trước nguy cơ đóng cửa

Tâm điểm tranh cãi của đảng Cộng hòa và đảng Dân chủ chính là các gói trợ cấp theo Đạo luật Chăm sóc sức khỏe hợp túi tiền (Obamacare). Đảng Dân chủ muốn gia hạn trợ cấp, đồng thời đảo ngược việc cắt giảm Medicaid mà Tổng thống Donald Trump đã ký hồi mùa hè. Ngược lại, phe Cộng hòa chỉ muốn thông qua dự luật chi tiêu tạm thời, giữ nguyên mức ngân sách hiện hành mà không bổ sung điều kiện mới.

Tại Hạ viện, nơi Cộng hòa nắm đa số, dự luật chi tiêu kéo dài bảy tuần đã được thông qua. Tuy nhiên, quá trình này bị chặn lại ở Thượng viện, nơi phe Cộng hòa cần thêm ít nhất 7 phiếu ủng hộ từ các nghị sĩ Dân chủ để vượt qua thủ tục “câu giờ”. Phe Dân chủ khẳng định họ chỉ đồng ý nếu gói trợ cấp y tế được gia hạn, nhằm bảo vệ hơn 20 triệu người dân Mỹ khỏi nguy cơ chi phí bảo hiểm tăng cao - một “lằn ranh đỏ” trong các cuộc đàm phán.

Ngày 25/9, Tổng thống Donald Trump bất ngờ hủy các cuộc thương lượng với lãnh đạo Dân chủ, gọi các yêu cầu của họ là “thiếu nghiêm túc”. Động thái này ngay lập tức châm ngòi cho phản ứng dữ dội từ phe đối lập.

Theo giới quan sát, việc ông Trump đột ngột rút khỏi bàn đàm phán cho thấy thái độ bất hợp tác đến phút chót. Tuy nhiên, ông Trump vẫn lên kế hoạch gặp bốn lãnh đạo cao nhất của lưỡng viện Mỹ vào ngày 29/9 tại Nhà Trắng để tìm lối thoát cho bế tắc.

Trong vòng nửa thế kỷ qua, Mỹ đã trải qua 21 lần chính phủ liên bang đóng cửa. Lần dài nhất kéo dài 35 ngày, từ tháng 12/2018 đến tháng 1/2019, trong nhiệm kỳ đầu tiên của Tổng thống Trump, do bế tắc ngân sách liên quan đến bức tường biên giới Mỹ - Mexico. Khi đó, khoảng 800.000 nhân viên liên bang đã phải nghỉ việc hoặc đi làm không lương, gây xáo trộn lớn cho nền kinh tế.

Lịch sử cho thấy, khủng hoảng ngân sách ở Mỹ không chỉ là vấn đề tài chính, mà còn là cuộc đấu sức chính trị. Các chuyên gia nhận định, lần này Đảng Dân chủ đứng trước thế khó, hoặc nhượng bộ và chấp nhận dự luật của đảng Cộng hòa, điều chắc chắn khiến phe cấp tiến nổi giận; hoặc tiếp tục phản đối và để chính phủ đóng cửa.

Điều gì sẽ xảy ra nếu chính phủ Mỹ đóng cửa?

Bất kể ai là người chịu trách nhiệm, việc đóng cửa chính phủ sẽ có tác động lớn đến nhiều dịch vụ và chương trình của nước Mỹ. Nếu Quốc hội không kịp thông qua ngân sách trước ngày 1/10, Washington có thể phải chứng kiến một đợt đóng cửa toàn bộ hoặc một phần, kéo theo ảnh hưởng trực tiếp đến hàng trăm nghìn công chức, hàng triệu người dân và cả nền kinh tế nói chung. Đây không phải là kịch bản xa lạ, bởi nước Mỹ đã từng trải qua nhiều lần chính phủ ngừng hoạt động trong những năm gần đây, và mỗi lần như vậy đều để lại những hệ quả phức tạp.

Trong trường hợp chính phủ đóng cửa, các dịch vụ liên bang được phân thành hai nhóm: thiết yếu và không thiết yếu. Những gì được coi là thiết yếu sẽ tiếp tục vận hành, bất kể ngân sách có được thông qua hay không. Đây là các lĩnh vực liên quan trực tiếp đến an toàn, an ninh và các khoản phúc lợi cơ bản. Điển hình là chương trình an sinh xã hội, dự kiến chi trả 1.600 tỷ USD cho 72 triệu người trong năm nay, vẫn duy trì bình thường. Các chương trình bảo hiểm y tế liên bang như Medicare dành cho người cao tuổi và Medicaid cho người thu nhập thấp hoặc người khuyết tật, vốn đã bao phủ gần 140 triệu người Mỹ, cũng không bị gián đoạn vì thuộc diện chi tiêu bắt buộc.

Trong lĩnh vực an ninh và giao thông, lực lượng kiểm soát không lưu, nhân viên an ninh vận tải, quân đội và các cơ quan đảm bảo an ninh quốc gia vẫn phải làm việc, cho dù họ có thể không được trả lương ngay trong thời gian ngừng hoạt động. Điều này cho thấy những trụ cột quan trọng nhất của nhà nước vẫn được duy trì, nhưng đi kèm với đó là sức ép nặng nề cho đội ngũ nhân viên vốn phải gánh trách nhiệm lớn trong bối cảnh không có thu nhập.

Ngược lại, những lĩnh vực bị coi là “không thiết yếu” lại hứng chịu tác động nặng nề nhất. Hệ thống công viên quốc gia là ví dụ rõ rệt, bởi ngân sách hoạt động hoàn toàn phụ thuộc vào quyết định của Quốc hội. Trong đợt đóng cửa kéo dài 35 ngày cuối năm 2018 - đầu năm 2019, nhiều công viên đã phải đóng cửa toàn bộ; số khác duy trì mở cửa nhờ chính quyền tiểu bang hỗ trợ nhưng gần như không có dịch vụ tham quan, dẫn đến tình trạng rác thải chất đống, cơ sở vật chất xuống cấp.

Ngoài ra, hàng loạt dịch vụ hành chính khác cũng bị đình trệ, từ kiểm tra an toàn thực phẩm, xét duyệt hồ sơ nhập cư, cấp giấy phép kinh doanh đến việc xử lý các thủ tục thuế quan. Người dân và doanh nghiệp phải đối mặt với sự chậm trễ kéo dài, ảnh hưởng đến đời sống và hoạt động kinh tế. Ngay cả các chương trình an sinh cho người thu nhập thấp cũng có nguy cơ gián đoạn. Trợ cấp dinh dưỡng bổ sung (SNAP), từng được gọi là tem phiếu thực phẩm, chỉ được Bộ Nông nghiệp giải ngân trong vòng 30 ngày sau khi chính phủ đóng cửa. Điều đó có nghĩa là nếu bế tắc kéo dài, hàng triệu gia đình có thể không nhận được hỗ trợ kịp thời.

Những tác động này không chỉ dừng lại ở phạm vi nội bộ chính phủ mà còn lan rộng ra nền kinh tế nói chung. Ngành du lịch là một trong những lĩnh vực chịu thiệt hại trực tiếp. Theo Hiệp hội Du lịch Mỹ, mỗi tuần đóng cửa chính phủ có thể gây thất thoát tới 1 tỷ USD, chủ yếu do gián đoạn hoạt động hàng không, đường sắt và việc đóng cửa các điểm tham quan như công viên, bảo tàng.

Trong khi đó, ở tầm vĩ mô, tác động ban đầu có thể chưa rõ rệt, nhưng nếu tình trạng kéo dài, tăng trưởng kinh tế sẽ chậm lại, thị trường tài chính dao động mạnh và niềm tin công chúng suy giảm. Một hệ quả gián tiếp nhưng rất quan trọng là sự chậm trễ của các báo cáo kinh tế định kỳ. Các con số về việc làm, tăng trưởng GDP hay chỉ số giá tiêu dùng vốn được doanh nghiệp và nhà đầu tư sử dụng để ra quyết định có thể bị lùi lại nhiều tuần. Đợt đóng cửa năm 2013 từng khiến báo cáo lao động và lạm phát bị chậm gần hai tuần, còn đợt năm 2018 khiến báo cáo GDP quý IV bị lùi cả tháng, gây tâm lý bất ổn trên thị trường.

Hiện một số cơ quan lớn đã công bố kế hoạch dự phòng trong trường hợp chính phủ đóng cửa. Bộ Quốc phòng Mỹ cho biết gần 224.000 nhân viên dân sự trong tổng số hơn 741.000 sẽ tiếp tục làm việc cùng 2,1 triệu quân nhân, nhằm bảo vệ tính mạng, tài sản và duy trì các hoạt động quân sự trọng yếu. Trong khi đó, Bộ An ninh Nội địa cho biết khoảng 14.000 trong số gần 272.000 nhân viên của cơ quan này sẽ tạm nghỉ, còn lại vẫn phải làm việc để đảm bảo các nhiệm vụ liên quan đến nhập cư, an ninh biên giới, chống khủng bố và cứu trợ khẩn cấp.

Cơ hội tập trung quyền lực của Tổng thống Mỹ?

Việc chính phủ liên bang Mỹ đứng trước nguy cơ đóng cửa không chỉ đơn thuần là câu chuyện về ngân sách hay tranh chấp giữa các đảng phái. Đằng sau bế tắc này, nhiều chuyên gia cảnh báo rằng đây có thể trở thành cơ hội để Tổng thống Donald Trump củng cố thêm quyền lực, vượt ra ngoài những chuẩn mực hành pháp thông thường vốn đã định hình hệ thống chính trị Mỹ nhiều thập kỷ qua. Một kịch bản như vậy không chỉ đặt ra rủi ro cho bộ máy liên bang mà còn gợi lên những câu hỏi lớn về tương lai cân bằng quyền lực tại Washington.

Theo truyền thống, các đợt đóng cửa chính phủ trong quá khứ chủ yếu chỉ dừng ở việc tạm thời cho nhân viên nghỉ không lương, và sau đó họ thường được nhận bù khi ngân sách được thông qua. Nhưng với chính quyền Trump, một số dấu hiệu cho thấy tình hình có thể diễn biến khác. Ông Joshua Sewell, Giám đốc nghiên cứu tại tổ chức Taxpayers for Common Sense, cảnh báo rằng Nhà Trắng có thể tận dụng cuộc khủng hoảng này để “tái định hình” bộ máy liên bang theo hướng phục vụ lợi ích chính trị. Văn phòng Quản lý và Ngân sách (OMB) trực thuộc Nhà Trắng thời gian qua đã nhiều lần tìm cách giữ lại hàng tỷ USD chi tiêu trong nước và cắt giảm viện trợ nước ngoài.

Đặc biệt, một bản ghi nhớ rò rỉ còn cho thấy OMB yêu cầu các cơ quan liên bang xem xét cắt giảm biên chế đối với nhân viên thuộc các chương trình không nằm trong diện ưu tiên của tổng thống. Đây rõ ràng là bước đi vượt xa truyền thống trước đây, khi chính phủ chỉ tạm ngừng hoạt động chứ không chủ động dùng khủng hoảng như công cụ để tái cơ cấu bộ máy.

Thực tế, kể từ khi trở lại Nhà Trắng hồi đầu năm nay, chính quyền Tổng thống Trump đã cắt giảm khoảng 200.000 nhân viên liên bang, và con số này được dự báo có thể tăng lên 300.000 vào cuối năm nay. Về mặt pháp lý, kế hoạch sa thải hàng loạt chắc chắn sẽ vấp phải thách thức, bởi luật liên bang quy định các cơ quan phải thông báo trước ít nhất 60 ngày. Nói cách khác, việc thực hiện ngay là gần như không khả thi. Nhưng ngay cả khi chưa thể triển khai, chỉ riêng việc nêu ra mối đe dọa này cũng đã đủ để Nhà Trắng tạo áp lực chính trị. Phe Dân chủ sẽ phải cân nhắc, hoặc nhượng bộ để bảo vệ ngân sách cho các chương trình y tế - phúc lợi, hoặc đối mặt với nguy cơ bộ máy liên bang bị thu hẹp đáng kể theo đúng ý của tổng thống.

Một điểm khác biệt nữa là quyền định nghĩa thế nào là “thiết yếu” trong thời gian chính phủ đóng cửa. Các dịch vụ như an sinh xã hội, Medicare, Medicaid, kiểm soát biên giới hay điều hành không lưu lâu nay được coi là phải duy trì. Tuy nhiên, quyền xác định lĩnh vực nào thực sự “thiết yếu” lại nằm trong tay Nhà Trắng. Điều đó mở ra khả năng ông Trump có thể ưu tiên các chương trình ông muốn, chẳng hạn siết chặt nhập cư hoặc củng cố biên giới, đồng thời mạnh tay cắt giảm những cơ quan mà ông từ lâu chỉ trích, như Cơ quan Bảo vệ Môi trường. Nói cách khác, chính quyền Trump có thể dùng chính khủng hoảng để lựa chọn giữ lại những gì phù hợp với nghị trình của mình, trong khi gạt bỏ những phần còn lại.

Nhìn rộng hơn, những gì đang diễn ra có thể trở thành phép thử lớn cho hệ thống kiểm soát và cân bằng quyền lực ở Mỹ. Trong ba thập kỷ qua, nước Mỹ đã trải qua bốn lần chính phủ đóng cửa kéo dài hơn một ngày làm việc. Tuy vậy, chưa lần nào một tổng thống lại có cơ hội dùng cuộc khủng hoảng này để tập trung quyền lực nhiều như hiện nay. Nếu Quốc hội không đạt thỏa thuận, Nhà Trắng sẽ trở thành trung tâm quyền lực duy nhất, còn số phận của hàng trăm nghìn nhân viên liên bang cùng các chương trình y tế, phúc lợi có thể bị định đoạt chỉ bằng một chữ ký của tổng thống.

Từ nhiều năm qua, mối đe dọa đóng cửa chính phủ đã trở thành “đặc sản” trong các cuộc chiến ngân sách ở Washington. Thế nhưng, lần này mức độ đối đầu được đẩy lên cao hơn, khi cả hai bên đều coi đây là thước đo quyền lực và ảnh hưởng chính trị. Tổng thống Donald Trump muốn chứng tỏ sự cứng rắn trước phe Dân chủ, trong khi các lãnh đạo đối lập lại quyết tâm không lặp lại những nhượng bộ như hồi tháng 3. Thượng viện Mỹ dự kiến sẽ bỏ phiếu vào ngày 30/9, ngay trước thời hạn chót 0h ngày 1/10, nhưng cho đến nay các nhà lập pháp Dân chủ vẫn không cho thấy nhiều tín hiệu xuống thang dù đồng ý tham gia cuộc họp tại Nhà Trắng. Việc “hóa giải” nguy cơ chính phủ đóng cửa sẽ là phép thử chính trị lớn, không chỉ đối với ông Trump mà còn với cả hai đảng trong bối cảnh nước Mỹ đang chuẩn bị bước vào mùa bầu cử giữa nhiệm kỳ sắp tới.