ĐÀI PHÁT THANH
& TRUYỀN HÌNH HÀ NỘI

Vụ việc không chỉ đơn thuần là một sự cố hàng hải, mà còn phần nào phản ánh sự hiện diện và hoạt động của một mạng lưới vận chuyển dầu của Nga ít chịu sự giám sát quốc tế, được gọi là “hạm đội bóng tối”.

Giải mã “hạm đội bóng tối” trên biển Baltic

“Hạm đội bóng tối” là biệt danh mà một số quốc gia phương Tây dùng để chỉ các đội tàu chuyên vận chuyển dầu của Nga trên biển Baltic không theo các quy định thông thường, để tránh các lệnh trừng phạt của phương Tây. Mô hình hoạt động cơ bản của mạng lưới này gồm ba bước: tàu khởi hành từ cảng của Nga, tiến ra biển Baltic và chuyển hàng giữa biển sang một tàu khác, thường ở vùng biển quốc tế, trước khi dầu được bán ra thị trường thông qua các công ty trung gian tại Trung Đông hoặc châu Á. Phần lớn các tàu trong hệ thống này không rõ ràng về pháp lý, không đăng ký đầy đủ và không được bảo hiểm bởi các tổ chức bảo hiểm quốc tế lớn. 

Cốt lõi của hạm đội này là hàng trăm tàu chở dầu đã qua sử dụng, được bán lại từ các công ty EU và Mỹ cho các bên trung gian tại UAE, Trung Quốc, Ấn Độ và những quốc gia không tham gia lệnh trừng phạt. Kể từ năm 2022, hơn 230 tàu như vậy đã đổi chủ và phần lớn đăng ký dưới cờ Panama, Liberia, Gabon hoặc Quần đảo Marshall - những nơi có cơ chế giám sát kỹ thuật đơn giản và yêu cầu minh bạch thấp. Sở hữu pháp lý của các tàu này thường rất khó truy vết. Mỗi tàu có thể đứng tên một công ty riêng biệt, thành lập nhanh chóng ở các vùng ngoài khơi như Seychelles, cho phép thay đổi chủ sở hữu một cách linh hoạt nếu bị trừng phạt.

Các tàu thuộc đội tàu này thường sử dụng các chiến thuật nhằm tránh bị phát hiện và kiểm soát. Ngoài ra, việc chuyển hàng giữa tàu này với tàu khác trên biển vốn khó kiểm soát hơn so với tại cảng được sử dụng rộng rãi.

Theo các tổ chức theo dõi vận tải biển, chỉ trong vòng một năm từ tháng 4/2023 đến tháng 4/2024, đã có hơn 3.100 hoạt động chuyển dầu giữa các tàu trên biển liên quan đến tàu của Nga hoặc có liên hệ với Nga. Những hoạt động này diễn ra tại nhiều khu vực khác nhau, từ Vịnh Laconian ở Hy Lạp đến ngoài khơi Malta, Biển Aegean, Malaysia và thậm chí cả Biển Đỏ. 

Mô hình đội tàu này không phải là mới. Các quốc gia như Iran, Iraq và Venezuela từng sử dụng hình thức vận chuyển này để duy trì xuất khẩu năng lượng trong bối cảnh bị trừng phạt quốc tế. Nga hiện là quốc gia mở rộng mô hình này với quy mô lớn nhất, thích ứng nhanh và tận dụng hiệu quả các khoảng trống trong hệ thống giám sát toàn cầu. Thông qua các đội tàu này, Nga với vai trò là một trong những quốc gia xuất khẩu dầu lớn nhất thế giới, vẫn duy trì được dòng chảy xuất khẩu dầu và đảm bảo nguồn thu kinh tế. 

Theo dữ liệu vận tải quốc tế, năm 2024, hơn 60% lượng dầu xuất khẩu bằng đường biển của Nga được vận chuyển thông qua đội tàu không chính quy, bao gồm 78% dầu thô và 37% sản phẩm dầu mỏ. Trung Quốc và Ấn Độ hiện là hai quốc gia nhập khẩu lớn nhất, thường mua dầu với giá ưu đãi so với mức trần 60 USD/thùng do phương Tây áp đặt. Theo thống kê từ cổng thông tin War & Sanctions, đội tàu chở dầu liên quan đến Nga hiện có khoảng 387 tàu, với tổng trọng tải hơn 57 triệu tấn và số lượng này tiếp tục tăng. Thậm chí, theo một số ước tính khác của Bloomberg, tính đến đầu năm 2025, tổng số đội tàu này của Nga ước tính chiếm khoảng 20% tổng số đội tàu chở dầu của thế giới và không dưới một nghìn tàu.

Căng thẳng gia tăng trên biển Baltic 

Trong cuộc đối đầu hôm 14/5, Nga được cho là đã điều tiêm kích Su-35 ra giải vây cho tàu Jaguar khi giới chức Estonia đang tìm cách bắt giữ con tàu trên biển Baltic. Theo giới phân tích, vụ việc không chỉ phản ánh căng thẳng gia tăng giữa Nga và NATO liên quan đến đội tàu chở dầu không chính quy, mà còn đặt ra câu hỏi lớn về nỗ lực của phương Tây trong việc kiềm chế và đối phó với đội tàu này, cũng như những hệ lụy nếu NATO quyết định mạnh tay hơn.

Biển Baltic đang trở thành mặt trận căng thẳng mới giữa Nga và NATO, khi 8 trong số 9 quốc gia giáp biển hiện đã gia nhập liên minh quân sự này. Baltic thường xuyên chứng kiến các vụ chạm trán nguy hiểm giữa tàu chiến, máy bay và cả những vụ bắt giữ tàu chở dầu. Sau vụ việc tàu Jaguar hôm 14/5, Thủ tướng Litva Gintautas Paluckas đánh giá đây chỉ là một trong những dấu hiệu cho thấy xu hướng leo thang đang hiện hữu tại khu vực. Theo ông Paluckas, Estonia, một quốc gia thành viên NATO, đã tiếp cận một tàu không treo cờ rõ ràng, có thuyền trưởng nói tiếng Nga và chỉ một phút sau, một tiêm kích Nga xuất hiện. Nhà lãnh đạo Litva cho rằng, thông điệp từ Moscow rất rõ ràng: các tàu chở dầu kiểu này đang được quân đội Nga bảo vệ và bất kỳ hành động ngăn chặn nào đều có thể thổi bùng khủng hoảng.

Về phía Nga, Moscow cáo buộc các nước thành viên NATO, đặc biệt là Estonia đang sử dụng các hành động khiêu khích để cản trở hoạt động hàng hải dân sự. Theo chuyên gia quân sự Alexander Stepanov thuộc Viện Luật và An ninh Quốc gia Nga, vụ việc tàu Jaguar là một phần trong chiến lược lâu dài của NATO nhằm bóp nghẹt chuỗi cung ứng và quan hệ thương mại - năng lượng của Nga ở khu vực Baltic. Ông Stepanov cho rằng, việc Estonia đe dọa đâm va nếu tàu Jaguar không tuân lệnh là “một dạng hải tặc hiện đại dưới sự bảo trợ của NATO”. Ông cũng cảnh báo chiến lược tương tự đang được áp dụng ở Biển Đen và Địa Trung Hải, với mục tiêu làm tê liệt năng lực logistics hàng hải của Nga.

Các nước NATO thời gian qua đã tăng cường sự hiện diện quân sự đáng kể tại Baltic: Đan Mạch triển khai thiết bị không người lái như Saildrone Voyager để giám sát eo biển, trong khi các quốc gia Baltic được hỗ trợ hệ thống tên lửa chống hạm hiện đại từ Na Uy. Ông Stepanov nhận định, những động thái này không chỉ nhằm kiểm soát tuyến hàng hải, mà còn nhằm hạn chế khả năng tiếp cận căn cứ hải quân Leningrad và các tuyến hậu cần trọng yếu của Nga ở phía Tây Bắc. Để đối phó, Nga đang thiết lập các đơn vị hải quân không người lái nhằm giám sát và hộ tống tàu dân sự, đồng thời để ngỏ khả năng sử dụng vũ lực khi cần thiết.

Việc Nga điều tiêm kích Su-35 tới hiện trường vụ tàu Jaguar được ông Stepanov đánh giá là một phản ứng “nhanh, chính xác và có sức răn đe lớn”. Ông cho biết loại tiêm kích này có thể vô hiệu hóa phần lớn lực lượng hải quân của Estonia nếu xảy ra đối đầu trực tiếp.

Tuy nhiên, căng thẳng chưa dừng lại, ngày 19/5, Estonia tiếp tục tố cáo Nga đã bắt giữ tàu Green Admire mang cờ Liberia khi tàu vừa rời cảng Sillamae của nước này, đi qua vùng biển Nga trên đường tới Rotterdam, Hà Lan. Theo Ngoại trưởng Estonia Margus Tsahkna, con tàu thuộc sở hữu Hy Lạp, chở đầy dầu đá phiến và hoàn toàn tuân thủ tuyến hàng hải quy định. Ông Tsahkna cáo buộc việc bắt giữ tàu Green Admire “có liên quan đến việc Estonia gây khó dễ cho hạm đội tàu chở dầu của Nga. Tallinn đã thông báo vụ việc tới các đồng minh trong NATO.

Những sự kiện liên tiếp tại Biển Baltic cho thấy căng thẳng Nga - NATO đang không ngừng gia tăng. Khi hai bên không tỏ dấu hiệu nhượng bộ, nguy cơ xảy ra sự cố ngoài ý muốn, hoặc leo thang thành đối đầu quy mô lớn hơn, là điều hoàn toàn có thể xảy ra.

Phương Tây có thể ứng phó với đội tàu của Nga?

Kể từ khi Nga tiến hành chiến dịch quân sự đặc biệt tại Ukraine hồi tháng 2/2022, phương Tây đã áp đặt hàng loạt vòng trừng phạt nhằm cắt giảm nguồn thu tài chính của Moscow và một trong những mục tiêu trọng tâm là đội tàu chở dầu của Nga. Ủy ban châu Âu mới đây thông báo sẽ xúc tiến gói trừng phạt thứ 17, trong đó nhắm trực tiếp vào đội tàu này. Dù động thái này thể hiện quyết tâm tiếp tục gây sức ép với Nga, nhưng nhiều ý kiến cho rằng việc thực thi các biện pháp này không hề dễ dàng và có thể kéo theo những hậu quả nghiêm trọng về mặt pháp lý, chính trị và quân sự. Vậy, liệu phương Tây có đủ khả năng để đối phó hiệu quả với “hạm đội bóng tối”?

Tính đến nay, Liên minh châu Âu (EU) đã áp dụng tổng cộng 16 vòng trừng phạt đối với Nga kể từ khi xung đột ở Ukraine nổ ra cách đây hơn 3 năm. Trong đó, các biện pháp nhằm vào đội tàu chở dầu của Nga đã được tăng cường qua từng gói trừng phạt.

Cụ thể, trong vòng trừng phạt thứ 15 được EU thông qua vào tháng 12/2024, 52 tàu thuộc đội tàu chở đầu đã bị đưa vào danh sách trừng phạt, nâng tổng số tàu bị trừng phạt lên 79 chiếc. Đến vòng trừng phạt thứ 16 vào tháng 2/2025, EU tiếp tục bổ sung thêm 74 tàu, nâng tổng số tàu bị trừng phạt lên 153 chiếc. Đây là những tàu được cho là tham gia vào hoạt động vận chuyển dầu mỏ của Nga nhằm né tránh các lệnh cấm vận quốc tế. Hiện tại, EU đang chuẩn bị trình lên vòng trừng phạt thứ 17, dự kiến sẽ được thông qua vào ngày 20/5. Gói trừng phạt này dự kiến sẽ nhắm vào khoảng 180 tàu chở dầu của Nga, nâng tổng số tàu bị trừng phạt lên khoảng 350 chiếc. 

Mặc dù các biện pháp này thể hiện quyết tâm của EU trong việc gây sức ép với Nga, nhưng việc thực thi chúng vẫn đối mặt với nhiều thách thức. Một trong những nguy cơ lớn nhất là khả năng leo thang xung đột với Nga nếu phương Tây can thiệp vào hoạt động của các tàu chở dầu này. Phía Nga đã nhiều lần cảnh báo rằng việc tấn công vào các tàu chở dầu của nước này, dù mang cờ quốc gia khác, sẽ bị coi là hành động xâm phạm lãnh thổ Nga.

Viễn cảnh Nga điều tàu chiến hộ tống đội tàu này qua Biển Baltic là hoàn toàn có thể xảy ra. Trong bối cảnh hiện tại, chỉ một sự cố nhỏ trên biển cũng có thể châm ngòi cho một cuộc khủng hoảng quân sự, đẩy khu vực Baltic vào tình trạng căng thẳng nghiêm trọng.

Đáng nói hơn, Tổng thống Mỹ Donald Trump - người đang theo đuổi các cuộc đàm phán với Tổng thống Nga Vladimir Putin để chấm dứt xung đột ở Ukraine, dường như không sẵn sàng hỗ trợ các hành động có thể phá vỡ quá trình thương lượng. Nếu các quốc gia EU hành động đơn phương mà không có sự hậu thuẫn của Mỹ, họ có thể đối mặt với rủi ro bị bỏ rơi trong trường hợp khủng hoảng bùng phát.

Ngoài những yếu tố quân sự, còn có những thách thức về mặt pháp lý và chính trị trong việc bắt giữ những tàu chở dầu không chính quy của Nga. Các tàu này, phần lớn đăng ký dưới các cờ quốc gia thứ ba, khiến việc xác định chủ sở hữu thực sự trở nên cực kỳ khó khăn. Điều này đặt ra một vấn đề lớn cho các quốc gia phương Tây trong việc thực thi lệnh trừng phạt, bởi nếu một tàu bị bắt giữ, những quốc gia có tàu đăng ký sẽ phản đối mạnh mẽ, dẫn đến những rủi ro về mặt pháp lý và ngoại giao. Ví dụ điển hình là vụ Phần Lan tạm giữ tàu Eagle S vào cuối năm ngoái vì nghi liên quan đến sự cố đứt cáp ở Biển Baltic. Sau một thời gian điều tra nhưng không có kết luận rõ ràng, Phần Lan hồi đầu tháng 3 vừa qua đã buộc phải thả tàu, vì thiếu cơ sở pháp lý chắc chắn.

Trong khi đó, các quốc gia EU khác, đặc biệt là những nước có lợi ích kinh tế liên quan có thể không ủng hộ hành động đơn phương từ một thành viên khác. Tình trạng thiếu thống nhất này khiến nỗ lực chung của châu Âu trở nên yếu ớt và dễ bị chia rẽ.

Đội tàu chở dầu “phi chính quy” của Nga không chỉ là một công cụ vận chuyển dầu mỏ, mà là biểu tượng cho khả năng thích nghi và phản ứng linh hoạt của Moscow trước các biện pháp trừng phạt quốc tế. Trong khi đó, phương Tây dù có nhiều công cụ, lại bị trói buộc bởi luật pháp quốc tế, mâu thuẫn nội bộ và sự thiếu đồng thuận về chiến lược dài hạn. EU có thể tiếp tục áp đặt các biện pháp trừng phạt, nhưng khả năng thực thi thực chất và đồng bộ còn là dấu hỏi lớn. Trong khi đó, việc mạnh tay với các tàu thuộc đội tàu này tiềm ẩn nguy cơ leo thang thành một cuộc đối đầu trực tiếp với Nga, điều mà cả EU và Mỹ đều muốn tránh, đặc biệt trong bối cảnh đàm phán hậu trường về Ukraine đang diễn ra. Với những giới hạn nêu trên, có thể khẳng định rằng: phương Tây hiện chưa đủ năng lực và quyết tâm để đối phó hiệu quả với đội tàu chở dầu của Nga và điều này tiếp tục là một lỗ hổng lớn trong chiến lược bao vây kinh tế Moscow.