‘Đảm bảo an ninh’ có đem lại hòa bình cho Ukraine?
Ông Trump cho biết đã đạt được cam kết về một dạng “bảo vệ tương tự NATO” cho Ukraine. Mô hình bảo đảm an ninh này được kỳ vọng giảm lo ngại của Ukraine, đồng thời tránh khiêu khích Nga.
Cuộc xung đột Nga - Ukraine đã kéo dài hơn ba năm với những tổn thất nặng nề đối với cả hai phía. Hàng triệu dân thường phải rời bỏ nhà cửa, cơ sở hạ tầng bị tàn phá nghiêm trọng, và nền kinh tế rơi vào khủng hoảng. Trong bối cảnh đó, nỗ lực trung gian hòa giải của Mỹ, đặc biệt là dưới sự lãnh đạo của Tổng thống Donald Trump, đang thu hút sự quan tâm của dư luận quốc tế. Sau một loạt động thái ngoại giao đáng chú ý trong những ngày gần đây, ông Trump cho biết đã đạt được cam kết về một dạng “bảo vệ tương tự Điều 5 Hiệp ước NATO” cho Ukraine. Vậy điều này có thể được hiểu thế nào và được thực hiện ra sao?
Đảm bảo an ninh kiểu Điều 5 Hiệp ước NATO cho Ukraine
Ukraine và các quốc gia ủng hộ Ukraine luôn nói rằng Kiev cần phải chắc chắn rằng Nga sẽ không lợi dụng lệnh ngừng bắn hoặc thỏa thuận hòa bình để củng cố vị thế quân sự của mình, rồi sau đó lại tiếp tục các cuộc tấn công vào Ukraine. Do đó, bảo đảm an ninh là một trong những điều kiện chính của Ukraine trong một thỏa thuận hòa bình. Các quan chức nước này đã nhiều lần nói rằng việc Ukraine trở thành thành viên Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) là bảo đảm an ninh tốt nhất mà Kiev có thể có. Tuy hiện việc gia nhập NATO của Ukraine đã bị tạm gác lại nhưng Đặc phái viên Mỹ Steve Witkoff cho biết Mỹ có thể tham gia vào các biện pháp bảo vệ "giống Điều 5 Hiệp ước NATO" cho Ukraine.
"Mỹ có khả năng sẵn sàng cung cấp các bảo đảm an ninh theo Điều 5, nhưng không phải từ NATO, mà trực tiếp từ Mỹ và các nước châu Âu khác. Điều đó rất quan trọng".
Ông Steve Witkoff - Đặc phái viên của Tổng thống Mỹ.
Bà Heather Grabbe - Thành viên cấp cao tại Viện nghiên cứu Bruegel, Bỉ cho hay: “Thật đáng khích lệ khi Đặc phái viên Steve Witkoff nói đến Điều 5. Giờ đây, chúng ta cần xem ông ấy muốn nói gì. Hiện tại, các cuộc đàm phán rất chi tiết cần được thực hiện. Nhưng ý tưởng rằng Ukraine có thể được hưởng lợi từ những đảm bảo mà các thành viên NATO có, đó sẽ là một bước tiến lớn nếu được hiện thực hóa”.
Cuộc gặp tại Nhà Trắng giữa Tổng thống Mỹ Donald Trump với Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky và các nhà lãnh đạo châu Âu dường như cũng đề cập tới việc đảm bảo an ninh cho Ukraine theo hướng này. Tuy nhiên, phát biểu của các nhà lãnh đạo tham gia cuộc họp lại tương đối khác biệt.
Tổng thống Trump gọi việc Nga đồng ý để Mỹ và các nước châu Âu cung cấp đảm bảo an ninh cho Ukraine là một bước đi quan trọng. Tuy nhiên, tới nay, ông Trump vẫn đang giữ cho những cam kết này, đặc biệt là vai trò của Washington, ở mức mơ hồ. Ít nhất thì điều này sẽ làm hài lòng những người theo chủ nghĩa biệt lập trong phong trào MAGA (Làm cho nước Mỹ vĩ đại trở lại), lực lượng ủng hộ quan trọng nhất của ông Trump. Họ muốn bảo đảm rằng Mỹ sẽ không bị lôi kéo vào một cuộc chiến lớn khác để bảo vệ một quốc gia khác.
"Sẽ có rất nhiều sự hỗ trợ về an ninh. Sẽ có rất nhiều sự hỗ trợ. Điều này sẽ rất tốt. Châu Âu là tuyến phòng thủ đầu tiên vì họ ở đó, nhưng chúng tôi cũng sẽ hỗ trợ họ. Chúng tôi sẽ tham gia".
Tổng thống Mỹ Donald Trump.
Về phần mình, Tổng thư ký NATO Mark Rutte cũng xác nhận đã có một cuộc thảo luận về các đảm bảo an ninh kiểu Điều 5 Hiến chương NATO cho quốc gia này.
Ông Mark Rutte - Tổng thư ký NATO phát biểu: “Nhưng những gì chúng ta đang thảo luận ở đây không phải là tư cách thành viên NATO mà là các bảo đảm an ninh kiểu Điều 5 cho Ukraine và việc chúng sẽ bao gồm chính xác những gì vẫn đang được thảo luận cụ thể hơn”.
Điều 5 là một trong những trụ cột cơ bản của Hiệp ước NATO, được 12 thành viên sáng lập ký kết tại Washington vào năm 1949, ghi nhận quyền phòng thủ tập thể. Theo đó, một cuộc tấn công vào một quốc gia thành viên cũng được xem là cuộc tấn công vào toàn liên minh và quốc gia đó cần được hỗ trợ. Điều khoản số 5 quy định rằng hành động đáp trả có thể bao gồm tấn công vũ trang, song không bắt buộc. Trên thực tế, tất cả những gì NATO hứa hẹn là sẽ có hành động như vậy nếu xét thấy cần thiết để khôi phục và duy trì an ninh. Đó có thể là bất cứ điều gì, từ một cuộc chiến tranh hạt nhân cho đến phản đối ngoại giao gay gắt.
Gia nhập NATO là mục tiêu chiến lược đã được ghi trong Hiến pháp Ukraine. Tuy nhiên, diễn giải và thực hiện Điều 5 thế nào sẽ phụ thuộc vào 32 nước thành viên NATO, với Mỹ trong vai trò dẫn đầu. Các thành viên NATO “chỉ chính thức viện dẫn Điều 5 một lần” sau vụ tấn công khủng bố ngày 11/9/2001 vào Trung tâm Thương mại Thế giới và Lầu Năm Góc, hỗ trợ Washington tuần tra bầu trời của nước này từ giữa tháng 10/2001 đến giữa tháng 5/2002. Trong khi đó, hầu hết các quốc gia thành viên NATO đã chọn không gửi quân tới Afghanistan khi Mỹ tuyên chiến với Taliban.
Phát biểu bên ngoài Nhà Trắng, Tổng thống Ukraine Zelensky cho biết Mỹ đã gửi một tín hiệu mạnh mẽ về các đảm bảo an ninh, đồng thời bày tỏ mong muốn rằng các cam kết sẽ được làm rõ bằng văn bản trong vòng một tuần đến 10 ngày, tính từ ngày 18/8. Tới thời điểm này, điều duy nhất đã rõ ràng là cam kết của Ukraine về việc mua gói vũ khí Mỹ trị giá 90 tỷ USD bằng tiền viện trợ của châu Âu và thỏa thuận mà ông Zelensky đạt được với ông Trump rằng khi xuất khẩu được mở ra, Mỹ sẽ mua máy bay không người lái của Ukraine.
Cả Nga cũng cần đảm bảo an ninh
Tổng thống Nga đã nhiều lần nhấn mạnh rằng cuộc khủng hoảng Ukraine là kết quả trực tiếp của chính sách gây hấn lâu đời của NATO nhằm tạo ra một bàn đạp chống Nga trên lãnh thổ Ukraine, trong khi phớt lờ lợi ích của Nga trong lĩnh vực an ninh và làm suy yếu quyền của người dân nói tiếng Nga. Chính vì vậy, khi mà vấn đề đảm bảo an ninh cho Ukraine đang được NATO thảo luận một cách sôi nổi, thì phía Nga tái khẳng định rằng, bất kỳ giải pháp tiềm năng nào giữa Moscow và Kiev chắc chắn sẽ phải tính đến lợi ích an ninh của Nga.
Phát biểu trên kênh truyền hình Rossiya 24 hôm 19/8, Ngoại trưởng Nga Sergei Lavrov nhấn mạnh rằng, một trong những nguyên nhân gốc rễ của cuộc xung đột Ukraine là những lo ngại về an ninh của Nga, do sự vi phạm kéo dài nhiều thập kỷ của NATO đối với cam kết không mở rộng về phía Đông.
"Tổng thống Trump và đội ngũ của ông ấy, đặc biệt là sau cuộc họp ở Alaska, đã có cách tiếp cận sâu sắc hơn nhiều để giải quyết cuộc khủng hoảng này, và nhận ra rằng cần phải loại bỏ tận gốc rễ. Đó là điều chúng tôi và Tổng thống Putin vẫn luôn nói. Và một trong những nguyên nhân sâu xa này là vấn đề an ninh của Nga - thực tế là các cam kết mà chúng tôi đã đưa ra về việc ngăn chặn sự mở rộng của NATO về phía Đông đã liên tục bị vi phạm trong nhiều thập kỷ. Tổng thống Putin đã nhiều lần lưu ý rằng sau khi những lời hứa này được đưa ra, đã có năm làn sóng mở rộng NATO".
Ngoại trưởng Nga Sergei Lavrov.
Theo người đứng đầu ngành ngoại giao Nga, nếu không tôn trọng lợi ích an ninh của Nga, không tôn trọng đầy đủ quyền của người dân Nga và cộng đồng nói tiếng Nga đang sinh sống tại Ukraine, thì không thể thảo luận về bất kỳ thỏa thuận dài hạn nào.
Trước đó, Đại sứ Nga tại các tổ chức quốc tế ở Vienna (Áo) Mikhail Ulyanov ngày 18/8 cho hay Nga đồng ý để Ukraine được đảm bảo an ninh như một phần thỏa thuận hòa bình trong tương lai, song nhấn mạnh Moscow có quyền bình đẳng khi kỳ vọng cũng sẽ được đảm bảo an ninh đầy đủ.
Thành lập vào năm 1949 nhằm tạo đối trọng với Liên Xô, khối liên minh quân sự NATO ban đầu có 12 nước thành viên. Nhưng kể từ năm 1990, NATO đã trải qua 5 vòng mở rộng để kết nạp một số nước từng thuộc Liên Xô và Tổ chức Hiệp ước Warsaw.
Năm 1997, NATO và Nga ký “Đạo luật Căn bản” về quan hệ, hợp tác, an ninh giữa hai bên. Tổng thống Nga Boris Yeltsin (Tổng thống Nga giai đoạn 1991 – 1999) trong cuộc họp báo với người đồng cấp Mỹ Bill Clinton tại Phần Lan ở thời điểm đó đã nêu rõ: “Chúng tôi tin rằng việc NATO mở rộng sang phía Đông là một sai lầm. Tuy nhiên, để giảm thiểu hậu quả tiêu cực đối với Nga, chúng tôi đã đồng ý ký một thỏa thuận với NATO - một thỏa thuận Nga-NATO - và đó là điểm chính”.
Phía Nga coi hành động mở rộng này là vi phạm cam kết của phương Tây về việc không tiến gần hơn tới biên giới của Nga sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc. Việc NATO liên tục mở rộng và quân sự hóa các khu vực giáp biên giới với Nga cũng là một trong những nguyên nhân khiến Nga phát động Chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine hồi tháng 2/2022. Tháng 7/2022, NATO thông qua việc sẽ kết nạp hai thành viên mới là Phần Lan và Thuỵ Điển, hai nước Bắc Âu vốn giữ thái độ trung lập trong nhiều năm qua. Điều này có nghĩa là đường biên giới trên bộ của NATO với Nga đã tăng gấp đôi trong quá trình NATO nâng tổng số thành viên lên 32 nước. Quá trình mở rộng về phía Đông đã tạo điều kiện để NATO thực hiện kế hoạch triển khai vũ khí, trang bị kỹ thuật quân sự đến các nước ở Đông Âu để sẵn sàng đối phó với những bất ổn về an ninh.
Ngoài ra, còn là cơ sở quan trọng để tổ chức này tiến hành các cuộc diễn tập quân sự thường niên tại vùng Baltic và xây dựng một liên minh để gây sức ép với Nga thông qua các lệnh trừng phạt, cũng như thu hẹp ảnh hưởng của Nga ở khu vực. Thomas Friedman, nhà báo, nhà bình luận nổi tiếng người Mỹ về quan hệ quốc tế, toàn cầu hóa và môi trường, người ba lần đoạt giải Pulitzer danh giá, đã nhận xét rằng chính sách mở rộng hướng vào Nga của NATO là sai lầm, vào lúc Nga có lịch sử dân chủ nhất, ít bị đe doạ nhất, việc phá hoại các hiệp ước khiến cho sự mở rộng về phía Đông của NATO liên tục không ngừng nhằm đè nén trói buộc Nga, dẫn đếm cảm giác bất an và bị sỉ nhục của dân chúng Nga.
Lời hứa đảm bảo an ninh có thể đi xa đến đâu?
Với phương châm “Hòa bình thông qua sức mạnh”, Tổng thống Mỹ Donald Trump chỉ trong vài ngày ngắn ngủi đã có thể tập hợp các nhà lãnh đạo chủ chốt trên thế giới, từ đó mở ra cơ hội hiếm hoi để thảo luận về một tiến trình hòa bình thực chất ở Ukraine. Cam kết của Mỹ và châu Âu về một dạng “bảo vệ an ninh tương tự NATO” cho Ukraine được kỳ vọng giảm lo ngại của Ukraine, đồng thời tránh khiêu khích Nga. Câu hỏi đặt ra là, liệu đây có thể là công thức dung hòa, giúp tiến trình đàm phán không rơi vào bế tắc để rồi tiến đến một nền hòa bình bền vững hay không?
Sau hội nghị thượng đỉnh Mỹ - Nga ở Alaska hôm 15/8, sự tập trung các lãnh đạo EU, NATO tại Nhà Trắng chỉ trong vài ngày phản ánh khả năng tập hợp đồng minh nhanh chóng của Tổng thống Mỹ Donald Trump. Ông chủ Nhà Trắng cho rằng chính sự tôn trọng trở lại đối với Mỹ đã khiến các lãnh đạo quốc tế đồng thuận tham dự, từ đó mở ra cơ hội hiếm hoi cho một tiến trình hòa bình thực chất ở Ukraine.
"Chúng ta đang ở trong tình huống mà mối quan hệ Nga - Mỹ dường như đã thoát khỏi bờ vực của một cuộc chiến tranh hạt nhân. Chỉ bằng cách duy trì kiểu đối thoại này, dường như ông Trump đã xoa dịu tình hình một chút, và đó là điều rất tốt".
Ông Sergey Radchenko - Giáo sư chính trị quốc tế, Đại học Johns Hopkins, Mỹ.
Kiev và các đồng minh châu Âu muốn bảo vệ an ninh và chủ quyền tương lai của phần lãnh thổ còn lại này bằng sự kết hợp giữa hệ thống phòng thủ quân sự mạnh mẽ của Ukraine và viện trợ an ninh từ phương Tây. Một “liên minh tự nguyện” do Anh và Pháp dẫn đầu muốn triển khai binh sĩ tới Ukraine như một biện pháp răn đe bổ trợ chống lại các cuộc tấn công của Nga trong tương lai. Lãnh đạo châu Âu hy vọng Mỹ sẽ cùng tham gia vào các bảo đảm an ninh cho Ukraine. Hiện tại, khoảng 10 quốc gia sẵn sàng gửi quân đến Ukraine trong vai trò bảo đảm an ninh, giai đoạn đầu tập trung vào huấn luyện binh sĩ Ukraine, sau đó triển khai xa tiền tuyến. Trong khi đó, Tổng thống Trump bác bỏ khả năng triển khai quân ở Ukraine mà chỉ có thể xem xét hỗ trợ không quân.
Theo một số chuyên gia phân tích, với Ukraine, với Nga, và cả châu Âu, an ninh có sớm được đảm bảo hay không sẽ phụ thuộc vào nội dung của thỏa thuận hòa bình, nếu các cuộc đàm phán tiến xa đến mức đó.
"Ông Trump đã loại bỏ lệnh ngừng bắn khỏi bàn đàm phán như một trong những điều kiện then chốt trong cuộc gặp với ông Putin. Điều đó cho thấy các bên đang chấp nhận rằng không còn thời gian để lãng phí vào việc hướng tới một lệnh ngừng bắn và sau đó là một thỏa thuận hòa bình".
Bà Heather Grabbe - Thành viên cấp cao tại Viện nghiên cứu Bruegel, Bỉ.
Tuy nhiên, cần lưu ý rằng, một điểm nhấn quan trọng sau các nỗ lực ngoại giao con thoi vừa qua là đề xuất về việc tổ chức cuộc gặp trực tiếp giữa Tổng thống Nga Vladimir Putin và Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky. Theo Tổng thống Trump, hai bên dù không thể là bạn tốt nhưng đang làm việc với nhau tốt hơn dự kiến. Sáng kiến này nếu thành công có thể mở đường cho thỏa thuận ngừng bắn đầu tiên kể từ năm 2022.
Dù còn tồn tại nhiều bất đồng, các cuộc gặp vừa qua tại Alaska và Washington vẫn được xem là bước ngoặt đối với tiến trình hòa bình cho Ukraine. Lần đầu tiên, Tổng thống Nga và Tổng thống Ukraine có thể đối diện trực tiếp dưới trung gian Mỹ. Cuộc gặp thượng đỉnh Nga - Ukraine, và xa hơn là cuộc gặp ba bên Mỹ - Nga - Ukraine, nếu diễn ra, có thể mở ra cánh cửa hòa bình ở Ukraine. Điều này cũng sẽ chứng minh ngoại giao vẫn là công cụ quan trọng nhất để tránh một thảm họa lớn hơn cho châu Âu và thế giới.
