Hà Nội những ngày đầu tháng 9, giữa cái oi ả cuối hạ, từng hàng người vẫn xếp dài trước cửa hiệu vàng trên phố Trần Nhân Tông. Người đàn ông trung niên rút cọc tiền mới từ ngân hàng, kẹp chặt trong tay. Bên cạnh, vợ ông sốt ruột, mắt dán chặt bảng điện tử đang nhảy số. “Không mua bây giờ thì mai lại đắt thêm”, ông lẩm bẩm.

Trong mấy ngày đầu tháng 9, giá vàng miếng SJC tăng tới 4,8 triệu đồng một lượng, tương đương gần 3,6%. Một nhịp nhảy giá đủ khiến thị trường chứng khoán, bất động sản phải nhường sóng cho vàng trên mạng xã hội.

Trước thực tế đó, Thủ tướng Phạm Minh Chính phải phát công điện khẩn, yêu cầu Ngân hàng Nhà nước lập tức vào cuộc bình ổn. Không để vàng chao đảo kéo theo tỷ giá, lãi suất và sự an toàn tài chính quốc gia.

Anh Hoàng, nhân viên IT ở Hà Nội, trích 20% lương mua vàng mỗi tháng, bất kể thị trường ồn ào ra sao. Giá dưới 6 triệu đồng/chỉ thì mua 2–3 chỉ, giá vượt 9 triệu thì có tháng nghỉ. “Cứ coi như gửi tiết kiệm bằng vàng, đến lúc cần thì bán ra,” anh kể.

Một năm, anh tích lũy được 12 chỉ, giá trung bình 6,34 triệu/chỉ. Đến tháng 4/2025, khi vàng vọt lên 12 triệu/chỉ, số vàng ấy trị giá 144 triệu – lãi gần 70 triệu. Anh cười: “Không nhiều bằng người ôm lớn, nhưng tôi yên tâm. Không cần mở điện thoại 5 phút một lần để xem giá.”

Với anh Hoàng, vàng không phải trò may rủi, càng không phải “canh đỉnh – bắt đáy” mà là một kỷ luật tài chính. Và với hàng triệu người dân, vàng đơn giản là khoản dự phòng: cất giữ khi dư, dùng lúc cần, miễn còn tin rằng vàng bảo toàn giá trị.

Chính thói quen “gửi tiết kiệm bằng vàng” ấy, khi nhân lên trong toàn xã hội, đã tạo nên những cơn sốt thị trường.

Trong phiên họp chính phủ cuối tuần trước, Phó Thống đốc Đoàn Thái Sơn thừa nhận ba nguyên nhân chính.

Thứ nhất, giá vàng thế giới tăng vọt, chỉ trong một tuần đã kéo giá quy đổi ở Việt Nam lên thêm hơn 3 triệu đồng/lượng.

Thứ hai, tâm lý kỳ vọng “vàng sẽ còn lên”, thậm chí phá đỉnh 3.500 USD/ounce, khiến người dân đổ xô tích trữ.

Thứ ba, nguồn cung trong nước bị thắt chặt vì Ngân hàng Nhà nước đang trong giai đoạn chuyển đổi cơ chế, tạm dừng bán vàng SJC ra thị trường.

Thống đốc Nguyễn Thị Hồng cũng giải thích trước Quốc hội: Đến ngày 23/4/2025, chênh lệch giá vàng miếng SJC trong nước và thế giới đã lên tới gần 14,5 triệu đồng/lượng, tức khoảng 13,6%. Nguyên nhân không chỉ nằm ở sóng gió chính trị toàn cầu hay lộ trình khó lường của FED mà còn do nguồn cung vàng miếng trong nước không tăng thêm từ đầu năm, tạo thế “cầu lớn – cung nhỏ”.

Bên cạnh đó, không loại trừ yếu tố đầu cơ, bà cho biết, một số doanh nghiệp, cá nhân đã lợi dụng biến động để thổi giá, trục lợi. Khi cung khan hiếm, mọi tin đồn đều trở thành lửa đổ thêm vào chảo dầu sôi.

Nhưng tất cả những yếu tố nhất thời ấy chỉ là bề nổi, nguyên nhân gốc rễ được chỉ ra tại cuộc làm việc ngày 28/5/2025, khi Tổng Bí thư Tô Lâm thẳng thắn: Thị trường vàng Việt Nam bị quản lý kém linh hoạt, tồn tại tình trạng độc quyền, thiếu cạnh tranh, thiếu cơ chế hiện đại và không tạo động lực huy động nguồn lực trong dân.

Thực tế, 13 năm độc quyền vàng miếng theo Nghị định 24/2012 đã để lại hệ quả: Thị trường méo mó, giá cả luôn chênh lệch cao so với thế giới, buôn lậu vàng gia tăng, ngoại tệ chảy ra ngoài, còn người dân gánh thiệt.

Tổng Bí thư nhấn mạnh: Phải chuyển từ “siết để kiểm soát” sang “mở để quản trị”, xóa bỏ tư duy “không quản được thì cấm”. Người dân có quyền sở hữu, quyền tài sản, quyền tự do kinh doanh. Nhà nước phải tôn trọng, quản lý minh bạch thay vì can thiệp cứng nhắc.

Vấn đề là vàng một khi đã vào két thì hiếm khi chảy ra. Chưa có quốc gia nào huy động được vàng trong dân cho đầu tư công. Lối ra duy nhất là xây dựng những kênh đầu tư đủ hấp dẫn để người dân tự nguyện chuyển dịch. Không thể cưỡng bức, càng không thể áp đặt.

Nhìn lại, 13 năm độc quyền vàng miếng là một thí dụ sinh động về cái giá của mệnh lệnh hành chính. Nhà nước muốn kiểm soát chặt để ổn định, nhưng rốt cuộc lại tạo thị trường ngầm, chênh lệch giá rất lớn và người dân thiệt thòi.

Nghị định 232, vì thế, không chỉ là chính sách quản lý vàng, mà còn là phép thử cho tinh thần cải cách thể chế. Nếu được triển khai minh bạch, nhanh chóng, thị trường sẽ bớt khan hiếm, giá cả dần tiệm cận quốc tế. Ngược lại, nếu trì hoãn, nếu thêm thủ tục, cơ hội thay đổi sẽ lại trôi qua. Và vàng thay vì trở thành một kênh tích trữ an toàn trong trật tự mới có thể tiếp tục là biểu tượng của bất an, của sự bất lực của chính sách.

Cơn sốt vàng phơi bày điểm yếu của mô hình quản lý cấm đoán, thiếu minh bạch, bó hẹp cạnh tranh. Nó nhắc nhở rằng, ổn định bền phải dựa vào luật chơi minh bạch và cơ chế thị trường có kỷ cương.

Nếu sau Nghị định 232, vàng thực sự được vận hành trong một thị trường cạnh tranh, đây sẽ là minh chứng sống động cho tinh thần cải cách mà lãnh đạo cấp cao đã nhiều lần khẳng định: từ “cấm” sang “mở”, từ “siết” sang “quản trị”.

Khi đó, vàng chỉ còn là một kênh tích trữ truyền thống, thay vì thước đo bất an. Và quan trọng hơn, niềm tin thị trường, thứ bấy lâu trú ẩn trong vàng, có thể chảy sang những kênh đầu tư khác: chứng khoán, trái phiếu, bảo hiểm hay các dự án phát triển. Đó mới là cách vàng thật sự “hóa vàng” cho nền kinh tế.

Cơn sốt vàng 136 triệu đồng không phải lần đầu và có lẽ cũng không phải lần cuối. Nhưng đây là thời điểm hiếm hoi mà những hàng dài trước tiệm vàng, những cọc tiền mặt nhét trong túi vải, những cái nhìn sốt ruột dán vào bảng điện tử… lại dẫn tới một nghị định thay đổi cục diện.

Từ một cơn sốt giá cả, chúng ta đi tới một phép thử thể chế. Và câu hỏi đặt ra không chỉ là: Giá vàng sẽ ra sao, chênh lệch giữa Việt Nam và thế giới bao giờ thu hẹp?

Nếu làm được, có lẽ một ngày nào đó, người dân sẽ không còn chen chúc trước cửa tiệm vàng mỗi khi bảng giá nhảy số. Họ sẽ gửi niềm tin vào những kênh đầu tư hiện đại, minh bạch, thay vì ôm chặt những thỏi vàng trong két. Và khi ấy, vàng sẽ thôi là “chuyện quốc sự”, trở về đúng nghĩa một loại tài sản bình thường.