Di chỉ khảo cổ Vườn Chuối: Dấu tích bốn nền văn hoá
Vườn Chuối là một trong những di chỉ quan trọng nhất miền Bắc - một “bảo tàng trong lòng đất” lưu giữ dấu tích sinh hoạt, kỹ nghệ và đời sống tinh thần của cư dân Việt cổ.
Di chỉ khảo cổ Vườn Chuối mới được khai quật là minh chứng cho văn hóa rực rỡ của Việt Nam thời cổ đại.
Vườn Chuối: Dấu tích bốn nền văn hóa cổ
Cuộc khai quật mùa 2024-2025 tại di tích Vườn Chuối (xã Hoài Đức, Hà Nội) diễn ra trên diện tích 6.000m². Đây là đợt khai quật lớn nhất từ trước tới nay ở khu vực này. Khi lớp đất được bóc dỡ, các trầm tích văn hóa tích tụ suốt hàng nghìn năm bắt đầu lộ rõ.
Toàn bộ khu vực được mở thành 60 hố theo dạng ô bàn cờ, mỗi hố rộng 100m², chia thành ba phân khu: phía Bắc - khu giữa - phía Nam. Diễn biến địa tầng ở từng khu vực cho thấy sự cư trú liên tục của cộng đồng cư dân cổ, trải qua các giai đoạn văn hóa Phùng Nguyên - Đồng Đậu - Gò Mun - Đông Sơn - Hậu Đông Sơn.
Từ các lớp địa tầng, các nhà khảo cổ phát hiện hơn 70 mộ Tiền Đông Sơn, trên 200 mộ Đông Sơn, cùng nhiều dấu tích cư trú và hệ thống di vật phong phú như: công cụ sản xuất, đồ trang sức, đồ đá ngọc, đồ gỗ, vũ khí, gốm… Các phát hiện phân bố theo trình tự lớp lang đặc trưng của bốn nền văn hóa lớn, phản ánh quá trình phát triển kéo dài từ hơn 3.500 đến 2.000 năm.
Những kết quả này khẳng định Vườn Chuối là một trong những di chỉ quan trọng nhất miền Bắc: một “bảo tàng trong lòng đất” lưu giữ dấu tích sinh hoạt, kỹ nghệ và đời sống tinh thần của cư dân Việt cổ - những người đã đến khai phá, cư trú và làm chủ vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng từ gần 4.000 năm trước.
Kho báu khảo cổ Vườn Chuối trong bảo tàng
Bảo tàng Hà Nội vừa khai mạc hoạt động trưng bày “Những khám phá khảo cổ từ Vườn Chuối”, công bố kết quả nghiên cứu khoa học ở di tích khảo cổ học Vườn Chuối năm 2025; trưng bày giới thiệu gần 1.000 tài liệu, hiện vật, tư liệu, hình ảnh, bản đồ và phim mô phỏng các loại hình hiện vật, đời sống sinh hoạt của người Việt cổ tại khu vực Vườn Chuối từ 4.500 đến 2.000 năm trước.
Đây chỉ là một phần trong số 15.000 hiện vật, di vật tìm thấy từ đợt khai quật năm 2024. Chưa kể đến khối hiện vật khổng lồ từ 11 đợt khai quật, từ năm 1069 đến nay. Các hiện vật rất phong phú, gồm chất liệu đá, đồng, gốm, gỗ, xương, sắt… Đặc biệt, sau rất nhiều hội thảo khoa học trong nước và quốc tế, tham vấn từ các chuyên gia nước ngoài, các nhà khoa học đã khẳng định nơi đây mang trầm tích văn hóa trải qua bốn giai đoạn quan trọng - chứng minh về sự hiện diện của một làng cổ phát triển liên tục cách ngày nay trên dưới 4.000 năm, qua nhiều giai đoạn từ văn hóa Phùng Nguyên - Đồng Đậu - Gò Mun đến Đông Sơn và Hậu Đông Sơn trên đất Thăng Long - Hà Nội.
Giáo sư Lâm Mỹ Dung - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn cho biết: "Vườn Chuối hiện là một trong những di tích khảo cổ học tiền sơ sử hiếm hoi còn lại ở Việt Nam, đặc biệt là ở khu vực quanh Hà Nội. Những di tích và di vật xuất lộ ở đây cho thấy cách thức người xưa tổ chức nơi ở, họ đã tận dụng môi trường tự nhiên cùng dòng chảy xung quanh để tạo nơi cư trú an toàn".
Đợt khai quật cuối năm 2024 cũng lần đầu tiên ghi nhận hệ thống dấu tích kiến trúc Đông Sơn với hệ thống hố cột tương ứng nhà dài, nhà rông của người Việt thời điểm đó. Đây là mắt xích quan trọng để nhận diện về tổ chức xã hội, quan hệ thân tộc cư dân nông nghiệp thời Văn Lang - Âu Lạc. Các mũi rìu, lưỡi hái, vòng ngọc, chuỗi đá, mang đến thêm hiểu biết về đời sống tinh thần, tục săn bắt, sản xuất nông cụ, vũ khí. Ngoài ra, điều đặc biệt về Di chỉ Vườn Chuối là đồ trang sức đã đạt đến trình độ cao về kỹ thuật chế tác và trình độ thẩm mỹ, cũng như kỹ thuật luyện và đúc đồng đã đạt đến rất cao.
"Hiện vật rìu bích là hiện vật thể hiện quyền lực của thủ lĩnh. Bên cạnh đó là nhiều hiện vật bằng đồ đá ngọc từ cách đây 4.000 năm. Các chuyên gia của Hội đồng Di sản văn hoá Quốc gia và các nhà nghiên cứu khảo cổ học cùng đánh giá rằng, những hiện vật này xứng đáng trở thành bảo vật quốc gia", Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Quý, Chủ trì khai quật Di chỉ khảo cổ Vườn Chuối - Viện Khảo cổ học Việt Nam cho hay.
Một trong những phát hiện quan trọng, đó là khu mộ táng có niên đại kéo dài từ giai đoạn Phùng Nguyên muộn - Đồng Đậu sớm đến giai đoạn muộn của văn hoá Đông Sơn, mang đến những hiểu biết sâu hơn về nhân chủng học, di truyền, bệnh lý, vận động, chế độ dinh dưỡng... của người Việt cổ ở miền Bắc Việt Nam. Các nhà khảo cổ cũng lần đầu tiên phát hiện khu công xưởng chế tác đồ tre gỗ giai đoạn văn hóa Gò Mun cách đây khoảng 3.000 năm.
Những kết quả nghiên cứu đã góp phần cung cấp đầy đủ chứng cứ lịch sử về sự có mặt của người Việt cổ từ rất sớm, trên địa bàn Thăng Long - Hà Nội. Bên cạnh đó còn chứng minh nguồn gốc bản địa và lịch sử dân tộc Việt Nam thời tiền sơ sử, khẳng định vững chắc thời đại Hùng Vương dựng nước trong lịch sử dân tộc, không chỉ còn là các giả thuyết.
Trưng bày “Những khám phá khảo cổ từ Vườn Chuối” được thiết kế hiện đại, kết hợp công nghệ chiếu sáng 3D mapping để hiện vật gần gũi, sống động hơn với công chúng. Không gian trưng bày với âm nhạc và ánh sáng mang tính huyền bí, giúp người xem có thêm nhiều cảm nhận thực tế. Bố cục trưng bày gồm năm phần: Hành trình khám phá; Hội tụ và kết tinh các nền văn hóa; Bảo vệ, phát huy giá trị di sản Di chỉ Vườn Chuối; Các nhà khoa học gắn với Vườn Chuối và Góc trải nghiệm làm nhà khảo cổ học.
Sẽ xây dựng “Công viên di sản khảo cổ Vườn Chuối”
Việc xếp hạng Di chỉ khảo cổ Vườn Chuối là di tích cấp thành phố không chỉ khẳng định giá trị to lớn của địa danh này trong tiến trình văn hóa dân tộc, mà còn thể hiện quyết tâm của chính quyền Hà Nội trong việc gìn giữ các giá trị lịch sử gốc rễ, bảo vệ di sản cho thế hệ tương lai.
Sau khi di sản được xếp hạng, Thành phố và xã Hoài Đức có trách nhiệm và đủ cơ sở để: công khai ranh giới bảo vệ di tích; lập hồ sơ, cắm mốc giới thực địa; thành lập Ban quản lý di tích; tổ chức các hoạt động bảo tồn, phát huy giá trị di tích theo quy chế của thành phố. Thành phố Hà Nội cũng nghiêm cấm mọi hoạt động xây dựng, khai thác trong phạm vi khu vực di tích nếu không có phép của cơ quan có thẩm quyền.
Ngoài ra, Hà Nội cùng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp với các nhà khoa học, Viện Khảo cổ học tiếp tục đệ trình Thủ tướng Chính phủ công nhận Di chỉ khảo cổ Vườn Chuối là Di tích khảo cổ cấp quốc gia. Các nhóm hiện vật quý đang được xây dựng hồ sơ công nhận là Bảo vật quốc gia. Cùng với đó là nghiên cứu thành lập, xây dựng Công viên Di sản khảo cổ Vườn Chuối - một hướng đi vô cùng đúng đắn, hợp lòng người dân địa phương và công chúng cả nước.
Tiến sĩ sử học Ngô Vương Anh cho rằng: "Chúng ta vui mừng được biết rằng đã có ý tưởng xây dựng công viên văn hoá khảo cổ học trên di tích năm xưa. Chúng tôi kỳ vọng những ý tưởng tốt đẹp sẽ được triển khai một cách tốt nhất".
Vườn Chuối như một điển hình của việc cố gắng gìn giữ và đã giữ lại được một di chỉ quý, trong tình trạng đô thị hóa mạnh mẽ như hiện nay. Việc giữ lại được Di chỉ khảo cổ Vườn Chuối cũng chính là giữ lại được một tài sản vô giá cho Hà Nội sau này.
