Cục diện Ukraine có thay đổi sau khi ông Trump đổi ý?
Tổng thống Mỹ Trump đã thay đổi đột ngột quan điểm về xung đột Nga - Ukraine khi cho rằng Kiev nên giành lại toàn bộ lãnh thổ đã mất. Liệu đây có phải là sự thay đổi thực chất trong quan điểm của Washington?
Tổng thống Mỹ Donald Trump ngày 23/9 đã tuyên bố táo bạo rằng, Ukraine không chỉ có thể chiến thắng Nga mà còn có thể giành lại toàn bộ lãnh thổ đã mất. Từ chỗ từng hối thúc Kiev nhượng bộ lãnh thổ để đổi lấy hòa bình, dư luận quốc tế đặt ra câu hỏi về lý do khiến ông chủ Nhà Trắng bất ngờ thay đổi lập trường đối với cuộc xung đột kéo dài hơn 3 năm qua, trong bối cảnh những nỗ lực ngoại giao vẫn đang giậm chân tại chỗ.
Lý do ông Trump đảo ngược quan điểm về xung đột Ukraine
Trong một bài đăng trên mạng xã hội Truth Social hôm 23/9, sau cuộc gặp Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky tại New York (Mỹ), ông Trump viết: “Sau khi tìm hiểu và nắm rõ tình hình quân sự và kinh tế giữa Ukraine và Nga và sau khi thấy những khó khăn kinh tế mà cuộc chiến đang gây ra cho Nga, tôi nghĩ Ukraine, với sự hỗ trợ của Liên minh châu Âu, đang ở vị thế có thể chiến đấu và giành lại toàn bộ lãnh thổ ban đầu của Ukraine”.
Trong bối cảnh cuộc xung đột tại Ukraine chưa có dấu hiệu hạ nhiệt, tuyên bố của Tổng thống Mỹ dường như cho thấy sự thay đổi đáng kể trong quan điểm về giải quyết xung đột Ukraine. Thứ nhất, nó đi ngược lại những phát biểu trước đây của ông Trump rằng, Ukraine không thể hy vọng đánh bại một đối thủ lớn hơn. Thứ hai, trái ngược với quan điểm mà chính quyền nhiệm kỳ thứ hai của ông từng đưa ra ngay từ những ngày đầu, đó là chấm dứt xung đột thông qua đàm phán, trong đó Kiev phải nhượng bộ một phần lãnh thổ cho Nga. Lý giải cho điều này, một số nhà phân tích cho rằng, sự thay đổi 180 độ về lập trường của Tổng thống Trump phản ánh áp lực từ chiến trường, đồng minh và chính trị nội bộ, cùng chiến thuật đàm phán riêng biệt của ông.
“Sự thay đổi trong tuyên bố của ông Trump là do thành công không thể phủ nhận của những nỗ lực truyền thông của Tổng thống Ukraine Zelensky, từ đó tác động đến thế giới quan của ông Trump. Hoặc có thể ông Trump nhận ra rằng mọi nỗ lực của mình đang chưa đi đến đâu”.
Một trong những lý do quan trọng nhất cho sự thay đổi quan điểm của ông Trump đến từ những diễn biến thực tế trên chiến trường. Nga dù được đánh giá là một cường quốc quân sự, nhưng lại đang phải chịu tổn thất về nhân lực và tài chính. Bản thân ông Trump cũng thừa nhận Moscow đang đối mặt với những khó khăn kinh tế nghiêm trọng.
Bên cạnh đó, cách tiếp cận dường như khá “mềm mỏng” đối với Nga đang khiến ông Trump chịu áp lực từ cả trong nước và các đồng minh. Một lập trường cứng rắn hơn về quốc phòng có thể giúp ông Trump tránh được sự giám sát từ cả hai đảng, đồng thời củng cố sự ủng hộ của đảng Cộng hòa. Trong khi đó, các nhà lãnh đạo châu Âu trong thời gian qua liên tục đến Mỹ để kêu gọi ông Trump thận trọng trong quan hệ với Tổng thống Nga Vladimir Putin.
Một yếu tố không thể bỏ qua là phong cách và chiến thuật đàm phán đặc trưng của ông Trump, đó là thường xuyên thay đổi lập trường để giành lợi thế. Theo đó, việc đề cập đến thỏa hiệp có thể là chiến lược để đưa Ukraine và Nga ngồi vào bàn đàm phán, nhưng nếu vì những nỗ lực ngoại giao không đạt tiến triển, ông Trump lại quay về việc ủng hộ tái thiết Ukraine.
“Tính khó đoán từ lâu đã là đặc điểm nổi bật trong chính sách đối ngoại của Tổng thống Trump. Ngay cả trong nhiệm kỳ đầu tiên, ông Trump đã bị coi là một nhân vật thất thường nhưng vẫn được ưa chuộng hơn bất kỳ ai khác hoạt động trong chính trường Mỹ vào thời điểm đó”.
Tới nay, chưa có dấu hiệu nào cho thấy lời nói của Trump sẽ đi đôi với sự thay đổi trong chính sách của Mỹ, chẳng hạn như quyết định áp đặt các lệnh trừng phạt mới nghiêm khắc đối với Moscow theo đề xuất của Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky khi ông tới New York vào tuần này. Bài đăng của Tổng thống Trump có thể chỉ là cách ông tạo áp lực công khai tối đa lên Nga nhằm thúc đẩy họ ngồi vào bàn đàm phán chấm dứt xung đột và bước đi tiếp theo sẽ phụ thuộc vào việc Moscow phản ứng thế nào. Thực tế là, có thể sẽ phải mất nhiều tháng nữa để lý giải hàm ý trong tuyên bố của nhà lãnh đạo Mỹ, cũng như kiểm chứng thay đổi thực chất mà tuyên bố này mang tới.
Ukraine, châu Âu “nửa mừng, nửa lo”
Tuyên bố mới của ông Trump đã khuấy động chính trường quốc tế, tạo ra sự phấn khởi và cả những hy vọng mới cho Ukraine. Tuy nhiên, những sự hoài nghi vẫn tồn tại. Nhiều quan chức châu Âu đặt ra câu hỏi liệu sự thay đổi này có phải là một nỗ lực để ông Trump tránh xa khỏi cuộc xung đột ở Ukraine hay không?
Sự thay đổi quan điểm của ông Trump có giá trị nhất định đối với Kiev. Về mặt tích cực, từ góc nhìn của Ukraine, những bình luận này cho thấy Tổng thống Mỹ dường như đã từ bỏ nỗ lực thuyết phục Ukraine nhượng bộ lãnh thổ để tiếp tục đàm phán với Moscow. Mối lo ngại lớn đối với Ukraine là ông Trump - người coi việc chấm dứt chiến tranh là ưu tiên hàng đầu khi bắt đầu nhiệm kỳ Tổng thống lần thứ hai vào tháng 1 năm nay, có thể gây sức ép buộc Kiev chấp nhận một thỏa thuận hòa bình cho phép Nga kiểm soát một phần đáng kể lãnh thổ của mình.
Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky cho biết, ông rất ngạc nhiên trước quan điểm mới của ông Trump và ca ngợi đây là "sự thay đổi lớn".
“Tổng thống Trump là người thay đổi cuộc chơi. Nếu ông ấy chắc chắn về Ukraine và tôi nghĩ rằng ông ấy đang tiến gần hơn đến đánh giá này, thì chúng ta biết rằng chỉ ông ấy mới có thể”.
Tổng thống Pháp Emmanuel Macron - người đã gặp ông Trump bên lề hội nghị Liên hợp quốc vào chiều 23/9 cũng đã hoan nghênh tuyên bố từ Tổng thống Mỹ.
“Tôi hoan nghênh những phát biểu của Tổng thống Mỹ Donald Trump về sự suy yếu dần của nền kinh tế Nga. Tôi rất vui khi thấy Tổng thống Mỹ tin tưởng vào khả năng của Ukraine trong việc không chỉ trụ vững mà còn có khả năng buộc các quyền lợi chính đáng của mình phải được tôn trọng”.
Đối với các nhà lãnh đạo châu Âu, sự thay đổi lập trường của Tổng thống Mỹ phần nào được xem như sự ghi nhận cho những nỗ lực ngoại giao không ngừng. Đại diện cấp cao EU về chính sách đối ngoại Kaja Kallas và Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen tỏ ra phấn khởi, thậm chí coi phát biểu này như một bước ngoặt. Sau thỏa thuận thương mại Mỹ - EU mà nhiều người đánh giá là khiến Brussels mất mặt, giờ đây ít nhất hai bên đã tìm được đôi chút tiếng nói chung trong vấn đề Ukraine. Thế nhưng, các quan chức EU cũng đang nỗ lực lý giải sự thay đổi lập trường bất ngờ của Tổng thống Mỹ Donald Trump trong tâm trạng hoài nghi.
Những lời lẽ mạnh mẽ của Tổng thống Trump chắc chắn phản ánh sự bất mãn ngày càng tăng về khả năng một thỏa thuận hòa bình nhanh chóng theo mong muốn lâu nay. Tuy nhiên, tuyên bố trên có lẽ không ngụ ý rằng, chính nước Mỹ sẽ gánh vác trọng trách giúp Kiev giành chiến thắng. Trên thực tế, tuyên bố cho thấy một sự khẳng định đáng ngạc nhiên rằng, châu Âu có thể tự mình làm điều đó. Nếu EU có thể tìm được sức mạnh để thoát khỏi sự phụ thuộc vào năng lượng của Nga và chi trả cho việc cung cấp thêm vũ khí của Mỹ cho Ukraine thì Kiev có thể đạt được một chiến thắng mà nhiều người đã bắt đầu nghĩ là bất khả thi.
Trong hai thập kỷ qua, châu Âu thường dẫn đầu trong việc giải quyết các cuộc khủng hoảng an ninh và nhân đạo trên toàn cầu, mặc dù đạt được một số kết quả trái chiều. Năm 2011, Pháp và Anh đã dẫn đầu cuộc tấn công đầu tiên nhằm lật đổ nhà độc tài Libya Muammar al-Gaddafi. Pháp và các đối tác châu Âu cũng là những nước đi đầu trong các hoạt động chống khủng bố ở Sahel. Tuy nhiên, ngay trên chính lục địa của mình, châu Âu lại tỏ ra yếu thế trước Mỹ và không dám đưa ra những lựa chọn khó khăn cần thiết để đảm bảo an ninh cho chính mình. Từ việc đầu tư không đủ cho năng lực quân sự đến việc đầu hàng trước sự phụ thuộc vào nguồn năng lượng của Nga.
Trong bài phát biểu tại Liên hợp quốc, ông Trump cũng đã chỉ trích việc các đồng minh NATO không thể hạn chế hoạt động nhập khẩu dầu của Nga, đồng thời ngụ ý đã chuẩn bị các biện pháp áp đặt thuế quan với các nước làm ăn với Moscow. Trước đó, ông đã áp đặt mức thuế 50% đối với Ấn Độ, nhưng cũng đang đàm phán để có thể dỡ bỏ các biện pháp này.
Hiện tại, các đồng minh không kỳ vọng bình luận từ ông Trump sẽ dẫn đến những hành động cụ thể từ Mỹ dưới hình thức các lệnh trừng phạt mới lên Nga hay gói viện trợ vũ khí mới dành cho Ukraine. Nhưng ít nhất, Ukraine có thể cảm thấy được khích lệ khi Tổng thống Mỹ không hướng cơn giận dữ vào họ hay đề xuất họ phải nhượng bộ lãnh thổ. Còn châu Âu sẽ nhận thấy ở tuyên bố của ông Trump một lời kêu gọi hành động mạnh mẽ: cơ hội lịch sử để chấm dứt hàng thập kỷ trì trệ và trở thành vị cứu tinh của Ukraine.
Các điểm then chốt để chấm dứt xung đột Nga - Ukraine
Cuộc chiến kéo dài hơn 3 năm qua ở Ukraine cần phải chấm dứt. Nó đã vượt khỏi tầm kiểm soát trong, gây thiệt hại hàng trăm tỷ USD và cướp đi sinh mạng của hàng trăm ngàn người. Sự thay đổi đáng kinh ngạc về quan điểm của Tổng thống Trump đối với cuộc chiến ở Ukraine được xây dựng dựa trên một giả định quan trọng rằng: EU sẽ làm những gì cần thiết để giúp Ukraine giành chiến thắng? Tuy nhiên, lựa chọn khả thi để kết thúc xung đột có lẽ không phải đến từ Mỹ hay châu Âu.
Tổng thống Trump từng nghĩ rằng, mối quan hệ cá nhân tốt đẹp của mình với Tổng thống Nga sẽ khiến xung đột Ukraine rất dễ giải quyết. Nhưng những gì diễn ra trên thực tế cho thấy nó đang trở thành một trong những thách thức lớn nhất với ông Trump trong nỗ lực giành Giải Nobel Hòa bình.
Trong một tuyên bố vào hôm 24/9, người phát ngôn Điện Kremlin đã bác bỏ tuyên bố của Tổng thống Mỹ Donald Trump rằng Ukraine có thể giành lại toàn bộ lãnh thổ mà Nga đang kiểm soát.
“Theo chúng tôi hiểu, những tuyên bố của Tổng thống Trump được đưa ra sau khi trao đổi với ông Zelensky và rõ ràng là chịu ảnh hưởng từ tầm nhìn do ông Zelensky đề ra. Tầm nhìn này trái ngược hoàn toàn với hiểu biết của chúng tôi về tình hình hiện tại. Việc Ukraine được khuyến khích tiếp tục chiến sự bằng mọi giá và lập luận rằng Ukraine có thể giành lại được điều gì đó, theo quan điểm của chúng tôi, là một lập luận sai lầm... Tình hình trên tiền tuyến đã tự chứng minh điều đó”.
Tuyên bố trên đưa cả Mỹ, Ukraine và các đồng minh quay trở về với hiện thực rằng, biện pháp quân sự không phải là lời giải cho cuộc xung đột kéo dài hơn 3 năm qua giữa Moscow và Kiev. Bản thân Ukraine từ lâu cũng đã thừa nhận rằng, họ không thể giành lại những vùng đất đã mất quyền kiểm soát bằng các biện pháp quân sự. Hồi tháng 2, Tổng thống Ukraine Zelensky đã chấp nhận thực tế rằng một phần hoặc toàn bộ lãnh thổ được sáp nhập vào Nga từ năm 2014 chỉ có thể được trả lại cho Ukraine bằng "các biện pháp ngoại giao".
Về mặt quân sự, Ukraine có lẽ chỉ có thể giành chiến thắng với một trong hai kịch bản. Một là một sự thay đổi triệt để trong can thiệp của phương Tây - có lẽ là sự tham gia trực tiếp của không quân NATO - nhưng ý tưởng này quá khó xảy ra về mặt chính trị nên cần phải loại trừ. Thứ hai là sự sụp đổ của Nga, về kinh tế hoặc chính trị, nhưng rõ ràng điều này là viển vông. Các lệnh trừng phạt kinh tế khắc nghiệt đã không chấm dứt chiến tranh, bởi vì, không giống như hầu hết các quốc gia khác, Nga phần lớn tự cung tự cấp về lương thực, năng lượng và vũ khí. Nền kinh tế Nga tiếp tục tăng trưởng và đồng rúp hiện có giá trị gần bằng giá trị ban đầu của nó. Trong khi đó, Ukraine, với GDP năm 2021 là 200 tỷ USD và dân số 44 triệu người, luôn cực kỳ khó có thể đánh bại Nga, với GDP là 1,8 nghìn tỷ USD và dân số 145 triệu người. Kiev đang chi khoảng 34% GDP cho quốc phòng nhưng cũng không thể ngăn được bước tiến của quân đội Nga trên hầu hết các mặt trận ở tiền tuyến. Cuộc chiến càng kéo dài, Ukraine càng có khả năng mất nhiều lãnh thổ. Điều này dường như đặc biệt đúng vì Nga sở hữu lực lượng không quân hùng mạnh, các ngành công nghiệp quốc phòng quan trọng và vũ khí hạt nhân. Việc tìm kiếm một thất bại quyết định cho Nga vừa là một mục tiêu gần như bất khả thi vừa mang đến những rủi ro nghiêm trọng và không đáng có.
Tuy nhiên, triển vọng hòa bình cho cuộc xung đột Nga - Ukraine vẫn có thể đạt được. Việc chấm dứt cuộc chiến này sẽ đòi hỏi các cuộc đàm phán về hai vấn đề cơ bản: sự trung lập của Ukraine và sự thừa nhận quyền tự quyết cho các khu vực nói tiếng Nga của Ukraine. Và đây là những điều mà chỉ Nga và Ukraine mới có thể tháo gỡ.
Nhiều nhà phân tích cho rằng, sự thay đổi đột ngột về mặt ngôn từ của Tổng thống Mỹ Donald Trump không báo hiệu sự thay đổi chính sách mà là một cách gây sức ép với Nga, tạo ra sự khó đoán chứ không phải hỗ trợ bền vững cho Ukraine. Liệu lập trường mới của ông Trump có thực sự dẫn đến một vòng đàm phán mới hay không vẫn còn phải chờ xem. Song, bất kể lý do thay đổi quan điểm là gì thì cũng cho thấy một ông Trump ngày càng táo bạo và thay đổi khó lường.
