Căng thẳng ngoại giao Trung - Nhật
Bình luận của tân Thủ tướng Nhật về Đài Loan và lời công kích của Tổng lãnh sự Trung Quốc đã thổi bùng căng thẳng, khiến quan hệ hai nước leo thang.
Quan hệ Trung Quốc – Nhật Bản vốn tiềm ẩn nhiều yếu tố nhạy cảm, từ lịch sử xung đột trong thế kỷ XX, tranh chấp chủ quyền biển đảo cho đến cạnh tranh ảnh hưởng tại khu vực Đông Á. Những năm gần đây, căng thẳng tiếp tục leo thang, đặc biệt khi Tokyo tăng cường hợp tác với Mỹ và các nước đồng minh nhằm kiềm chế sự trỗi dậy của Bắc Kinh.
“Ngòi nổ” của căng thẳng ngoại giao Trung – Nhật
Chỉ trong vòng hai tuần, bầu không khí ngoại giao giữa Nhật Bản và Trung Quốc đã chuyển từ mềm mại sang căng như dây đàn. Cái bắt tay thân thiện giữa Thủ tướng Nhật Bản Takaichi Sanae và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tại hội nghị APEC cuối tháng 10 đã nhanh chóng nhường chỗ cho đợt sóng chỉ trích dữ dội, động thái trả đũa và cảnh báo an ninh căng thẳng giữa hai nền kinh tế lớn nhất châu Á.
Ngòi nổ của căng thẳng là phát biểu của tân Thủ tướng Takaichi Sanae trước Quốc hội Nhật Bản ngày 7/11. Trả lời câu hỏi của một nhà lập pháp đối lập về những gì có thể được coi là “tình huống đe dọa sự tồn vong của Nhật Bản” - một thuật ngữ pháp lý được đưa ra vào năm 2015 cho phép Nhật Bản triển khai Lực lượng Phòng vệ của nước này, bà Takaichi, được coi là người có quan điểm cứng rắn với Trung Quốc, đã đưa ra ví dụ về một cuộc tấn công của Trung Quốc vào đảo Đài Loan, nơi chỉ cách đảo tiền tiêu Yonaguni ở phía nam Nhật Bản khoảng 100 km.
“Nếu Trung Quốc triển khai tàu chiến và sử dụng vũ lực, tôi tin rằng đây có thể được coi là 'tình huống đe dọa đến sự tồn vong của Nhật Bản.”
Thủ tướng Nhật Bản sau đó cho biết những phát biểu của bà chỉ là “giả thuyết" và bà sẽ không đưa ra những bình luận tương tự tại quốc hội nữa.
Tuy nhiên, nữ chính trị gia 64 tuổi này đã từ chối rút lại bình luận của mình và cho biết phát ngôn của bà phù hợp với lập trường của chính phủ Nhật Bản.
Nhật Bản công nhận chính sách “Một Trung Quốc”. Mặc dù vậy, các lãnh đạo Nhật Bản trước đây vẫn tránh thảo luận về Đài Loan, đặc biệt khi nhắc đến phản ứng quân sự trong tình huống khẩn cấp. Mỹ thậm chí cũng giữ chính sách “mơ hồ chiến lược” về những vấn đề liên quan đến hòn đảo.
Sau bình luận của Takaichi, Chánh Văn phòng Nội các Minoru Kihara cho biết lập trường của chính phủ Nhật Bản về Đài Loan vẫn không thay đổi, nhưng điều này không giúp xoa dịu sự phẫn nộ của Trung Quốc.
Với lập trường cứng rắn lâu nay, Trung Quốc đã có phản ứng gay gắt với phát ngôn của Thủ tướng Nhật Bản. Đáng chú ý nhất có lẽ là phản ứng từ Tổng lãnh sự Trung Quốc tại Osaka Xue Jian khi ông này ám chỉ đến việc đe dọa tính mạng nữ lãnh đạo Nhật Bản trong một bài đăng trên mạng xã hội.
Dù bài đăng sau đó được gỡ bỏ, nó vẫn gây ra cuộc khẩu chiến và làn sóng phản ứng mạnh mẽ tại Tokyo. Nhật Bản đã gửi công hàm phản đối, chỉ trích hành động của ông Xue Jian là “vô cùng không phù hợp” và đảng cầm quyền của bà Takaichi đã thông qua một nghị quyết kêu gọi tuyên bố nhà ngoại giao này là “người không được chào đón”, kêu gọi trục xuất ông.
“Về bài đăng gần đây của Tổng lãnh sự Trung Quốc tại Osaka, với tư cách là một tuyên bố chính thức từ phái đoàn ngoại giao Trung Quốc, thì đây là hành động hoàn toàn không phù hợp và chúng tôi đã gửi lời phản đối mạnh mẽ và một lần nữa kêu gọi phía Trung Quốc có hành động thích hợp.”
Trong khi đó, Bắc Kinh vẫn kiên quyết bảo vệ quan điểm của mình. Bộ Ngoại giao Trung Quốc cáo buộc Nhật Bản “can thiệp trắng trợn” vào công việc nội bộ của nước này, tuyên bố bài đăng từ ông Xue chỉ đơn giản nhằm đáp lại “những bình luận sai lầm và nguy hiểm” từ Thủ tướng Takaichi. Bắc Kinh cũng lên tiếng, kêu gọi Nhật Bản “rút lại những nhận xét vô căn cứ”, nếu không, “hậu quả sẽ do phía Nhật Bản gánh chịu”.
“Tôi muốn nhấn mạnh rằng những phát biểu sai trái của Thủ tướng Nhật Bản Takaichi Sanae về Đài Loan đã làm suy yếu căn bản nền tảng chính trị của quan hệ Trung - Nhật, gây ra sự phẫn nộ và lên án của công chúng Trung Quốc. Trung Quốc nghiêm túc kêu gọi phía Nhật Bản rút lại những phát biểu sai trái này, chấm dứt việc gây rối các vấn đề liên quan đến Trung Quốc, có hành động cụ thể để thừa nhận và sửa chữa sai lầm, và bảo vệ nền tảng chính trị của quan hệ Trung - Nhật. Nếu phía Nhật Bản từ chối rút lại những phát biểu này hoặc thậm chí tiếp tục phạm sai lầm, Trung Quốc sẽ buộc phải áp dụng các biện pháp đối phó nghiêm khắc và kiên quyết. Mọi hậu quả phát sinh từ những hành động này sẽ do phía Nhật Bản chịu trách nhiệm.”
Trung Quốc cũng triệu đại sứ Nhật Bản để “giao thiệp nghiêm khắc” về “những bình luận sai lầm” từ Thủ tướng Takaichi. Đáp lại, Nhật Bản cho biết lập trường của mình về Đài Loan “không thay đổi” và Tokyo sẽ tiếp tục thúc đẩy giữ vững hòa bình và ổn định ở eo biển Đài Loan. Nhật Bản cũng triệu đại sứ Trung Quốc để phản đối bình luận “vô cùng không phù hợp” của Tổng lãnh sự Trung Quốc tại Osaka Xue Jian.
Trong bối cảnh quan hệ song phương leo thang căng thẳng, Bộ Ngoại giao Trung Quốc ngày 17/11 cho biết Thủ tướng Lý Cường không có kế hoạch gặp Thủ tướng Nhật Bản Takaichi Sanae bên lề Hội nghị Thượng đỉnh G20 diễn ra cuối tuần này tại Nam Phi. Cuộc khủng hoảng cũng đã khiến nhiều hoạt động ngoại giao bị đình hoãn. Một loạt diễn đàn song phương, bao gồm Diễn đàn Bắc Kinh - Tokyo và khảo sát ý kiến chung Trung - Nhật, đã bị lùi lịch.
Kinh tế bị tổn thương vì căng thẳng ngoại giao
Dù chỉ nêu giả định, nhưng phát ngôn của Thủ tướng Nhật Bản Takaichi Sanae đã nhanh chóng kích hoạt phản ứng dây chuyền, làm dậy sóng dư luận Trung Quốc, kéo theo những tuyên bố cứng rắn từ Bắc Kinh và nỗi lo ngại tại Tokyo. Không chỉ lời qua tiếng lại, căng thẳng ngoại giao Trung - Nhật leo thang còn đang tác động đáng kể tới hoạt động hợp tác kinh tế, du lịch giữa hai bên.
Nền kinh tế của Nhật Bản, vốn đã bị áp lực từ thuế quan Mỹ, sụt giảm đầu tư vào bất động sản và chi tiêu tiêu dùng yếu, nay lại phải chịu thêm một “đòn giáng” khác do căng thẳng ngoại giao giữa Tokyo và Bắc Kinh.
Nhằm phản đối phát biểu của Thủ tướng Nhật Bản Takaichi Sanae về vấn đề Đài Loan, chính phủ Trung Quốc ngày 19/11 tuyên bố dừng nhập khẩu toàn bộ hải sản Nhật Bản - động thái được cho là biện pháp trả đũa trực tiếp. Trước đó, vào tháng 8/2023, Trung Quốc từng cấm nhập khẩu thủy sản Nhật để phản đối việc Tokyo xả nước thải đã xử lý từ nhà máy điện hạt nhân Fukushima. Dù Bắc Kinh bắt đầu nới lỏng một phần lệnh cấm từ tháng 7/2025 sau khi hai bên đạt thỏa thuận, quá trình mở cửa trở lại diễn ra rất chậm.
Theo Bộ trưởng Nông nghiệp Nhật Bản Norikazu Suzuki, gần 700 doanh nghiệp Nhật đã nộp hồ sơ xin phép xuất khẩu trở lại sang Trung Quốc, nhưng đến nay mới chỉ có 3 trường hợp được chấp thuận. Với việc thị trường Trung Quốc từng chiếm hơn 20% tổng kim ngạch xuất khẩu thủy sản của Nhật, việc bị “đóng băng” tiếp cận thị trường này được đánh giá là “đòn giáng mạnh” vào ngành thủy sản Nhật Bản.
Không dừng lại ở thương mại hàng hóa, căng thẳng còn lan sang lĩnh vực dịch vụ và du lịch. Trung Quốc đã khuyến cáo công dân không nên tới Nhật Bản, và cảnh báo sinh viên Trung Quốc tại Nhật Bản rằng có nguy cơ ảnh hưởng đến sự an toàn của họ. Đây được xem là động thái nhắm thẳng vào ngành du lịch - lĩnh vực chiếm khoảng 7% GDP Nhật Bản và là động lực tăng trưởng trong những năm gần đây.
Theo Tổ chức Du lịch Quốc gia Nhật Bản, du khách Trung Quốc đại lục là nhóm khách nước ngoài lớn nhất tới Nhật Bản kể từ đầu năm 2025, với khoảng 5,7 triệu lượt, chiếm gần 23% tổng số du khách. Đến nay hơn 10 hãng hàng không Trung Quốc đã hoàn tiền vé cho đến ngày 31/12, với ước tính khoảng 500.000 vé bị hủy.
“Trong thời gian này, tác động thực sự rất lớn. Hôm qua, khoảng 6 lượt đặt phòng theo nhóm đã bị hủy, chiếm khoảng 10%. Hôm nay, thêm 10 lượt nữa bị hủy, tổng cộng khoảng 20 lượt đặt phòng đã bị hủy. Con số này chiếm khoảng 80% thị phần của chúng tôi trong năm nay.”
Với kim ngạch giao thương năm 2024 đạt 44,2 nghìn tỷ yên (292,6 tỷ USD), Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của Nhật Bản, chiếm 17,6% xuất khẩu và 22,5% nhập khẩu, đặc biệt trong các ngành then chốt như linh kiện điện tử, chip, máy móc công nghiệp và ô tô. Nói cách khác, hai nền kinh tế vừa cạnh tranh chiến lược, vừa buộc phải phụ thuộc lẫn nhau. Tuy nhiên, mức độ phụ thuộc ấy giờ đây không còn được xem là lợi thế, mà trở thành rủi ro địa - kinh tế.
Với Nhật Bản, việc xuất khẩu hải sản bị cản trở, du lịch từ Trung Quốc suy giảm và chuỗi cung ứng biến động sẽ khiến nhiều ngành kinh tế chủ lực chịu áp lực. Một nỗi lo lớn hơn với Tokyo là Bắc Kinh có thể bóp nghẹt nguồn cung các khoáng sản thiết yếu được sử dụng trong nhiều mặt hàng, từ thiết bị điện tử đến ôtô. Theo công ty nghiên cứu kinh tế vĩ mô Capital Economics, bất chấp những nỗ lực đa dạng hóa mà Nhật Bản đã tiến hành, Trung Quốc vẫn là bên cung cấp khoảng 60% lượng đất hiếm nhập khẩu của nước này. Một cuộc tẩy chay hàng hóa Nhật trên diện rộng ở Trung Quốc, như từng xảy ra vào năm 2012, khi quan hệ hai nước rạn nứt do Tokyo quốc hữu hóa các đảo tranh chấp với Bắc Kinh, có thể khiến doanh số bán hàng thiệt hại tương đương khoảng 1% GDP và giáng đòn mạnh vào ngành công nghiệp ôtô chủ chốt của đất nước.
Trong khi đó, Trung Quốc dù sở hữu thị trường nội địa lớn, cũng không miễn nhiễm. Căng thẳng kéo dài với một đối tác công nghệ và đầu tư quan trọng như Nhật Bản có thể làm chậm quá trình công nghiệp hóa chất lượng cao, đồng thời khiến các tập đoàn đa quốc gia cân nhắc rủi ro khi duy trì hoạt động tại nước này.
Căng thẳng sẽ leo thang đến đâu?
Căng thẳng Trung Quốc - Nhật Bản một lần nữa cho thấy, trong cuộc chơi quyền lực mới, kinh tế không còn là vùng trung lập, mà trở thành “đòn bẩy chiến lược” của ngoại giao và an ninh quốc gia. Câu hỏi đặt ra không còn là ai thắng trong tranh luận chính trị, mà là ai sẽ chịu tổn thất nhiều hơn nếu cuộc đối đầu tiếp tục leo thang. Theo nhận định của giới chuyên gia, cuộc khủng hoảng hiện nay có thể sẽ còn kéo dài nhiều tháng, nhưng vẫn có động lực để hai bên tiến hành hàn gắn.
Nhiều nhà quan sát chính trị tại Nhật Bản và quốc tế cho rằng triển vọng quan hệ Nhật - Trung trong thời gian tới sẽ là không mấy lạc quan, dựa trên các động thái mà hai bên vừa đưa ra.
“Tôi không nghĩ chúng ta đã đạt đến đỉnh điểm. Thực ra, tôi nghĩ chúng ta chỉ mới bắt đầu. Trung Quốc chỉ mới bắt đầu về áp lực mà họ sẽ gây ra cho Nhật Bản. Và câu hỏi đặt ra là, các quốc gia khác sẽ phản ứng như thế nào, ví dụ khi khách du lịch Trung Quốc không đến Nhật Bản hoặc hải sản và nguồn lợi thủy sản không được nhập khẩu vào Trung Quốc? Có rất nhiều lựa chọn. Có vẻ như nhiều quốc gia thân thiết với Nhật Bản đã bắt đầu đặt chuyến đi đến Nhật Bản để cố gắng bù đắp cho việc khách Trung Quốc không đến. Chúng ta sẽ thấy Nhật Bản cố gắng đa dạng hóa thị trường của mình sang các quốc gia khác.”
Trong bối cảnh căng thẳng ngoại giao với Trung Quốc gia tăng, Vụ trưởng Vụ châu Á và châu Đại Dương thuộc Bộ Ngoại giao Nhật Bản Kanai Masaaki ngày 17/11 đã sang Trung Quốc để có cuộc trao đổi với người đồng cấp Trung Quốc Lưu Kim Tùng. Động thái này cho thấy cả hai bên vẫn cố gắng xử lý căng thẳng qua con đường ngoại giao. Tuy nhiên, do lập trường hai bên vẫn cách xa nhau, cuộc gặp đã không đạt được nhiều tiến triển.
Theo các nhà phân tích, mục tiêu chính của Trung Quốc trong cuộc khủng hoảng ngoại giao này là ngăn chặn Nhật Bản “can thiệp tích cực vào các vấn đề của Đài Loan trong tương lai”. Tuy nhiên, dựa trên kinh nghiệm lịch sử, các cuộc xung đột giữa Trung Quốc và Nhật Bản cuối cùng cũng có xu hướng lắng xuống.
“Mục đích của Bắc Kinh là dạy cho Nhật Bản một bài học, nhưng cuối cùng họ cũng sẽ rút lui và quay lại đối thoại. Họ đơn giản là không thể tránh né việc tiếp xúc với một quốc gia láng giềng mãi mãi.”
Trong khi đó, theo ông William Yang, một nhà phân tích cấp cao về Đông Bắc Á tại tổ chức nghiên cứu International Crisis Group, trong ngắn hạn, Nhật Bản có thể sẽ cần phải thực hiện các bước đi rõ ràng để hạ nhiệt tình hình. Căng thẳng sẽ còn tiếp diễn cho tới khi Thủ tướng Takaichi Sanae rút lại lập trường về khả năng dẫn đến can thiệp quân sự của Nhật Bản vào vấn đề Đài Loan, bởi đây được coi là “lằn ranh đỏ lớn của Trung Quốc”. Tuy nhiên, điều đó có thể sẽ đặt bà Takaichi vào tình thế tiến thoái lưỡng nan, vì việc nhượng bộ quá dễ dàng có thể làm suy yếu vị thế chính trị lâu dài của bà ở trong nước.
Cuộc xung đột ngoại giao lần này có lẽ cũng là đợt rạn nứt nghiêm trọng nhất trong quan hệ Trung - Nhật những năm gần đây. Giới quan sát nhận định, căng thẳng hiện tại có thể mở đầu cho một giai đoạn “lạnh giá” trong quan hệ chính trị và kinh tế, cũng như suy giảm mạnh các hoạt động trao đổi giữa nhân dân hai nước.
Mặc dù vậy, về lâu dài chắc chắn cả Trung Quốc lẫn Nhật Bản đều không muốn làm tổn hại nghiêm trọng quan hệ song phương. Thứ nhất, bởi hai nước là những đối tác kinh tế lớn của nhau. Thứ hai, sự đối đầu này sẽ bất lợi cho họ trong bối cảnh cả hai bên đều đang phải tìm cách ứng phó với chính sách thương mại của Tổng thống Mỹ Donald Trump.
