Ngày 19 tháng Tám năm 1945 quần chúng nhân dân Hà Nội đã vùng lên giành chính quyền, đánh dấu thắng lợi quyết định của cuộc cách mạng  do Việt Minh lãnh đạo. Đây là một bước ngoặt vĩ đại của lịch sử. Ý nghĩa của cách mạng tháng Tám không chỉ là sự thành công to lớn của sự nghiệp giải phóng dân tộc mà còn mở ra một kỷ nguyên mới cho sự phát triển của đất nước. Cách mạng đã thiết lập một chính thể cộng hoà được xây dựng trên nền dân chủ, cam kết đem lại độc lập, tự do và hạnh phúc cho nhân dân.

Dân tộc ta có nghìn năm văn hiến, bất khuất không biết cúi đầu trước những đạo quân xâm lược hùng mạnh và hung bạo, kiên cường đối mặt với những thử thách hiểm nghèo nên độc lập, tự do luôn là những giá trị thiêng liêng và đối với mỗi người dân Việt Nam. “Không có gì quý hơn độc lập tự do” là một chân lý. Phải sống trong lầm than gần một thế kỷ dưới ách cai trị của thực dân là điều không thể chấp nhận. Nhiều thế hệ đã không quản hy sinh gian khổ, máu chảy đầu rơi liên tục vùng lên đấu tranh chống quân xâm lược, nhưng tất cả đều bị dìm trong bể máu. Phải đến mùa thu năm 1945, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam cách mạng tháng Tám thành công nhân dân ta mới giành được độc lập, lấy lại tên nước.

Cách mạng Tháng Tám là cuộc cách mạng gần như không có tiếng súng nổ, không tấn công, không dùng đến lực lượng vũ trang, mặc dù chúng ta đã có chuẩn bị. Chính sức mạnh quần chúng đã làm nên những sự kiện “long trời, lở đất”. Nếu như Cách mạng Tháng Tám là sự kiện huy động lực lượng vùng lên giành chính quyền thì sự kiện tuyên ngôn độc lập ngày 2/9/1945 là biểu dương lực lượng, một cuộc biểu dương sức mạnh to lớn của quần chúng nhân dân, trong đó có đóng góp không nhỏ của nhân dân Thủ đô.

Trong Lễ tuyên ngôn độc lập được tổ chức trọng thể vào ngày 2/9/1945 tại quảng trường Ba Đình – không gian thiêng của Hà Nội, thay mặt Chính phủ lâm thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã long trọng tuyên bố với toàn thể quốc dân và thế giới về sự ra đời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Và ngay sau đó một cuộc Tổng tuyển cử trên quy mô toàn quốc đã được tiến hành để bầu ra Quốc hội, thông qua Hiến pháp. Từ đó chúng ta có một chính quyền hợp hiến, hợp pháp theo thông lệ quốc tế. Một Giáo sư có tên tuổi của Hoa Kỳ đã từng nhận định: Trong số các đảng cộng sản cầm quyền thì Đảng Cộng sản Việt Nam là một đảng cầm quyền mà tính hợp hiến, hợp pháp, tính chính danh không một đảng nào có thể so sánh được.

Cách mạng Tháng Tám để lại nhiều bài học lịch sử quý giá, trước hết là bài học chuẩn bị lực lượng. Lực lượng của Cách mạng Tháng Tám trước hết là đội ngũ lãnh đạo mà nòng cốt Việt Minh. Cùng với đó là lực lượng quần chúng. Nếu không có nhân dân, chúng ta không làm được gì cả. Trong bài học về chuẩn bị lực lượng, xây dựng lực lượng vũ trang với phương châm “người trước, súng sau”, lấy tuyên truyền đi trước – như tên của lực lượng vũ trang lúc ban đầu là Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân. Lực lượng quần chúng đã được chuẩn bị, nhưng quan trọng nhất, trực tiếp là nhân dân Thủ đô.

Tiếp đến là bài học “chớp thời cơ”. Năm 1944, khi Chiến tranh thế giới lần thứ hai vẫn đang diễn ra ác liệt, lãnh tụ Hồ Chí Minh đã dự đoán: Tình hình đến, chỉ trong vòng khoảng một năm hoặc một năm rưỡi nữa thôi, sẽ có một thời cơ rất quan trọng. Phải khởi sự khi thời cơ thuận lợi nhất đến. Nét đặc sắc của Cách mạng tháng Tám chính là thắng lợi của nghệ thuật chớp thời cơ.

Do vị trí đặc biệt quan trong của Hà Nội đối với toàn bộ sự nghiệp cách mạng nên sau khi lệnh Tổng khởi nghĩa giành chính quyền trên phạm vi cả nước vừa phát đi, Xứ ủy Bắc Kỳ quyết định thành lập Ủy ban Quân sự cách mạng Hà Nội. Và ngay sau đó Thành ủy Hà Nội triệu tập Hội nghị quân sự bất thường để chuẩn bị kế hoạch chi tiết cho cuộc tổng khở nghĩa trên địa bàn Hà Nội. Chớp thời cơ lực lương thân chức tổ chức ủng hộ chính phủ thân Nhật dự định tổ chức một cuộc mít tinh lớn tại Nhà hát lớn, Đảng bộ Hà Nội đã bí mật huy động quần chúng trong các tổ chức cứu quốc ở nội, ngoại thành đến tham dự, biến cuộc mít tinh thân Nhật thành cuộc mít tinh ủng hộ ủng hộ Việt Minh, sau đó biến nó thành một cuộc biểu tình tuần hành qua các phố, có cờ đỏ sao vàng dẫn đầu, vừa hô vang các khẩu hiệu “Ủng hộ Việt Minh”, “Việt Nam hoàn toàn độc lập”.

Cuộc biểu tình tuần hành diễn ra sôi động, lôi kéo thêm hàng vạn quần chúng xuống đường với khí thế cách mạng chưa từng thấy. Để bảo đảm cuộc khởi nghĩa giành thắng lợi, không đổ máu, Ủy ban Quân sự cách mạng Hà Nội đã có sách lược mềm déo hoá giải sự phản kháng của quân Nhật. Sáng 19/8/1945, cả Thủ đô tràn ngập khí thế cách mạng. Đồng bào tập trung kéo đến quảng trường Nhà hát Lớn dự cuộc mít tinh lớn do Mặt trận Việt Minh tổ chức. Đại biểu Việt Minh đọc tuyên ngôn, chương trình của Việt Minh và kêu gọi nhân dân đứng dậy giành chính quyền.

Cuộc mít tinh nhanh chóng chuyển thành biểu tình, chia ra nhiều đoàn đi chiếm các công sở của chính quyền bù nhìn. Trước khí thế quần chúng khởi nghĩa, quân Nhật không dám chống lại. Trong ngày hôm đó, toàn bộ các cơ quan quan trọng của chính quyền tay sai Nhật tại Hà Nội đã về tay cách mạng. Cuộc khởi nghĩa đã thắng lợi hoàn toàn.

Thứ ba là bài học về tranh thủ quốc tế. Đây là bài học rất lớn và đang còn nguyên giá trị trong bối cảnh quốc tế vô cùng sôi động và biến đổi khôn lường như hiện nay. Để tranh thủ sự ủng hộ của phe Đồng minh và tập hợp rộng rãi mọi tầng lớp nhân dân Đảng đã quyết định thành lập Mặt trận Việt Nam Độc lập Đồng minh (gọi tắt là Mặt trận Việt Minh).

Tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia vẫn còn lưu giữ một tư liệu lịch sử mô tả sự giúp đỡ của Việt minh với không quân Mỹ trong cuộc chiến chống phát xít Nhật. Khi ấy trong lúc làm nhiệm vụ một chiếc máy Mỹ bị quân Nhật bắn rơi xuống một địa điểm thuộc tỉnh Cao Bằng. Đích thân lãnh tụ Hồ Chí Minh đã chỉ thị phải tìm bằng được viên phi công Mỹ bị ấy, rồi bảo vệ, chăm sóc cẩn trọng và tìm cách đưa về Pác Bó. Sau đó, Trung uý phi công William Shaw đã trở thành “cầu nối” để lãnh tụ Hồ Chí Minh gặp tướng Claire Chennault (1893 - 1958), Tư lệnh Không đoàn 14, đại diện cho lực lượng Đồng Minh tại vùng Hoa Nam (Trung Quốc).

Cuộc gặp gỡ này đã giúp Việt minh kết nối các lực lượng, hỗ trợ cho Tổng khởi nghĩa tháng 8 năm 1945. Mỹ đã cử một đội đặc nhiệm tới giúp ta. Để tiếp nhận viện trợ, lãnh tụ Hồ Chí Minh còn chỉ đạo xây dựng một sân bay dã chiến nhằm tăng cường sự hợp tác giữa Mặt trận Việt Minh và quân đồng minh, tạo thuận lợi cho phong trào cách mạng Việt Nam. Sân bay Lũng Cò thuộc tỉnh Tuyên Quang được xây dựng và sử dụng cho đến tận tháng 8/1945. Chính vì thực tế ấy mà trong Tuyên ngôn độc lập, Hồ Chủ tịch đã khẳng định “…một dân tộc đã gan góc đứng về phe Đồng minh chống phát-xít mấy năm nay, dân tộc đó phải được tự do! Dân tộc đó phải được độc lập!”.

Tiếp theo là bài học về bảo vệ chính quyền cách mạng non trẻ. Giành chính quyền đã khó, giữ chính quyền còn khó hơn, nhất là khi “thù trong, giặc ngoài” bủa vây. Hồ Chí Minh đã giao quyền Chủ tịch nước cho cụ Huỳnh Thúc Kháng để sang Pháp làm ngoại giao mấy tháng trời. Ở nhà, những âm mưu lật đổ chính quyền cách mạng non trẻ như vụ án Ôn Như Hầu (phố Nguyễn Gia Thiều, Hà Nội) hòng lật đổ chính quyền đã bị phá vỡ. Chiến công này cùng với sự bình bình tĩnh, sáng suốt của lãnh đạo, tinh thần quả cảm, mưu trí của lực lượng công an, còn có sự đóng góp vô giá của nhân dân thủ đô.

Bài học lớn nhất rút ra từ thắng lợi của cách mạng tháng Tám là phát huy tối đa sức mạnh của nhân dân. Chính quyền mới đã tiếp quản cả cơ đồ, nhưng tài chính khánh kiệt, trong tay không có gì ngoài lòng tin của người dân. Chính sự tin tưởng, yêu mến của nhân dân mà chính quyền đã trụ vững. Có được điều, trước hết và chủ yếu là do Đảng luôn đặt lợi ích của dân tộc và hạnh phúc của nhân dân lên trên hết. Nếu lực lượng lãnh đạo cách mạng không đứng vững trên lập trường bảo vệ lợi ích quốc gia, dân tộc thì chưa chắc chúng ta đã thành công.

Phải trải qua một thời gian rất dài, chúng ta mới giành được độc lập, nhưng phải mất 30 năm với biết bao hy sinh, gian khổ, độc lập, thống nhất mới được trọn vẹn vào năm 1975. Thế rồi, ngay lập tức chúng lại phải đương đầu với tất cả những khó khăn của thời hậu chiến, những hậu quả của thời kỳ chiến tranh lạnh, những sự hận thù của “thế lực thù địch”. Chúng ta mất 10 năm tưởng chừng như không đứng vững. Từng đoàn người bỏ nước ra đi, trong nước thì ăn không đủ, khủng hoảng kinh tế - xã hội sâu sắc.

Nhưng kỳ diệu thay, trước thử thách hiểm nghèo đến mức tưởng chừng không vượt quan nổi, chúng ta đã tiến hành cuộc cách mạng mang tên Đổi mới thành công, để rồi đất nước ta chưa bao giờ có được cơ đồ, tiềm lực, vị thế và uy tín quốc tế như ngày nay. Một lần nữa chúng ta lại thấy thành công của công cuộc Đổi mới vẫn là 2 nguyên nhân cốt lõi: Lấy lợi ích quốc gia, dân tộc làm gốc và được nhân dân ủng hộ. Những bài học lịch sử của Cách mạng Tháng Tám còn nguyên giá trị trong công cuộc này.

Chúng ta đã từng gặp khó khăn trong việc lựa chọn mô hình phát triển, nhưng thực sự mô hình nào mà lợi ích của dân tộc được đảm bảo thì phải tuân thủ. Chúng ta giữ vững định hướng xã hội chủ nghĩa và áp dụng hết sức sáng tạo quy luật cung cầu. Đã có một thời kỳ dài, chúng ta gần như loại bỏ quy luật cốt lõi này của kinh tế thị trường ra khỏi đời sống kinh tế, xã hội. Nhưng, như Hồ Chủ tịch đã từng nói, cái gì có lợi cho dân phải hết sức làm, cái gì có hại nhân dân thì hết sức tránh Sự nghiệp nào, công việc gì mà tạo được lòng tin, có  sự ủng hộ của người dân thì sẽ thành công. Suy rộng ra lãnh đạo xuất phát từ lợi ích của quốc gia, dân tộc, làm cho dân tin, dân ủng hộ thì thành công. Cho đến hôm nay và mai sau cũng thế.

Trở lại câu chuyện kỷ niệm 80 năm ngày Cách mạng Tháng Tám thành công. Chúng ta nói nhiều đến những khó khăn của chính quyền cách mạng non trẻ phải đối mặt trong những ngày đầu, trong đó có việc phải “diệt giặc dốt” cũng cấp bách như diệt giặc đói và giặc ngoại xâm. Nhưng có lẽ còn chưa có nhiều người hiểu thật sâu xa để lý giải tại sao ngay sau khi tuyên bố độc lập vào ngày 2/9 một ngày, trong phiên họp của Chính phủ lâm thời Chủ tịch Hồ Chí Minh lại nêu nhiệm vụ xoá nạn mù chữ cấp bách để rồi ngay sau đó ra quyết định thành lập "Ủy ban diệt giặc dốt" – Nha Bình dân học vụ.

Là người có tầm nhìn xuyên thế kỷ, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhận ra: Nền độc lập bị nhà Nguyễn đánh mất vào cuối thế kỷ 19 với độc lập chúng ta vừa giành lại năm 1945 không giống nhau. Nền độc lập đã mất giữa cuối thế kỷ thứ 19 là nền độc lập “đóng kín, đóng cửa tự hào, coi thường thiên hạ” - như lời Nguyễn Trường Tộ. Nền độc lập mà Việt Nam có sau Cách mạng Tháng Tám đã phải đối mặt với các mối quan hệ có tính toàn cầu. Khi ấy chủ nghĩa thực dân đã có mặt ở khắp mọi nơi.

Muốn có ánh sáng dưới mặt trời thì phải vươn lên để có vị thế trên bản đồ thế giới, đất nước phải trở nên hùng cường.

Tổ chức Bình dân học vụ là việc không một chính quyền nào giành độc lập thời kỳ đó làm cả, chỉ có Cụ Hồ, bởi vì Cụ nhận thấy “một dân tộc dốt là một dân tộc yếu”. Mà yếu thì hèn.

Nhưng nếu chỉ nâng dân trí, toàn dân biết đọc cũng chưa thể làm được điều gì vĩ đại. Đành rằng dân trí được nâng cao đã là một đổi thay mang tính cách mạng. nhưng chỉ như vậy thôi chưa thể xây dựng đất nước hùng cường. Cùng với nâng cao dân trí phải chấn hưng dân khí, phải chuyển tới toàn dân một thông điệp thiêng liêng về khát vọng phải vươn lên dưới ánh mặt trời, phải trở thành một quốc gia hùng cường, một dân tộc phồn vinh.

Chính vì vậy mà cũng vào tháng 9 năm đó, trong thư gửi học sinh nhân ngày khai trường, Hồ Chí Minh đã viết:

“Non sông Việt Nam có trở nên tươi đẹp hay không, dân tộc Việt Nam có bước tới đài vinh quang để sánh vai với các cường quốc năm châu được hay không, chính là nhờ một phần lớn ở công học tập của các em”.

Sánh vai với các cường quốc năm châu chính là khát vọng vươn tới của cả dân tộc. Trong hoàn cảnh tứ bề thọ địch, bận trăm công, nghìn viêc, vào ngày 15/11/1945, Hồ Chủ tịch vẫn dành thời gian đến chủ trì lễ khai giảng và trực tiếp trao bằng cho những người tốt nghiệp Viện Đại học Đông Dương của Pháp, một trong những trung tâm đào tạo nhân tài hàng đầu châu Á đầu thế kỷ XX (sau cách mạng đổi thành Trường Đại học Quốc gia Việt Nam). Đây là thông điệp trọng dụng nhân tài của chính quyền cách mạng đứng đầu là Hồ Chủ tịch. Muốn vươn lên đỉnh cao, trở thành cường quốc thì phải nâng dân trí, chấn hưng dân khí, trọng dụng nhân tài. Tư tưởng vĩ đại ấy đã được thể hiện rõ ràng ngay trong mấy tháng sau Cách mạng Tháng Tám.

Đến hôm nay chính là thời điểm thực hiện ý nguyện “sánh vai với cường quốc” - bắt đầu kỷ nguyên Vươn mình. Khát vọng vươn mình để trở thành cường quốc bắt đầu từ Hồ Chí Minh, sau Cách mạng Tháng Tám.

Về dân trí, nếu như trước đây Chính phủ phát động Bình dân học vụ, thì bây giờ là Bình dân học vụ số, tức là người dân phải có hiểu biết về công nghệ, chuyển đổi số. Đây là bước đi ở tầng cao của Bình dân học vụ chữ . Về dân khí, đó chính là khát vọng hùng cường, giàu mạnh. Về nhân tài - theo như tôi quan sát - hiện nay lãnh đạo đang rất lắng nghe ý kiến của các chuyên gia và từng bước có những chính sách thu hút nguồn trí tuệ trong và ngoài nước. Ngay cả lãnh đạo trong bộ máy chính quyền cũng được đào tạo bài bản.