Vũ khí đánh thức lương tri

Ngày 5/6/1911, tại bến cảng Nhà Rồng

Người thanh niên yêu nước Nguyễn Tất Thành rời Việt Nam lên con tàu Latouche-Tréville khởi đầu cho một hành trình đầy khát vọng - tìm con đường giải phóng dân tộc. Và cuộc “đời bồi tàu lênh đênh theo sóng bể” ấy, Nguyễn Ái Quốc đã nhận ra rằng: muốn tranh đấu giữa muôn trùng ngôn luận của Tây phương thì phải có một "vũ khí" - đó là báo chí. Một vũ khí có thể đánh thức lương tri, khơi dậy sự đồng cảm và tranh đấu của các dân tộc lầm than và cùng khổ.

Không qua trường lớp đào tạo, Nguyễn Ái Quốc bắt đầu viết báo bằng sự trải nghiệm và rèn giũa của thực tiễn. Người thanh niên yêu nước khởi đầu bằng những mẩu tin tiếng Pháp chỉ vỏn vẹn như bao diêm với 5 - 6 dòng. Sau đó, Người viết dài hơn. Từ tin ngắn, bài viết dài, tranh châm biếm cho đến nghị luận và thậm chí truyện ngắn hay văn chương…

Ngày 1/4/1922, tại Paris

Le Paria xuất hiện tại thủ đô Paris như một đòn giáng mạnh vào chủ nghĩa thực dân Pháp. Một tờ báo khiến chính quyền phải dè chừng và nếu "ai ở Đông Dương đọc Le Paria đều bị bắt giam". Báo Le Paria kết dính giai cấp vô sản thế giới với cuộc đấu tranh của nhân dân các nước thuộc địa thành một khối đoàn kết thống nhất. Ở Le Paria toát lên nét riêng biệt, độc đáo. Le Paria cũng là nơi chất chứa khát vọng đấu tranh giải phóng dân tộc, gieo vào tâm trí bạn đọc sự thôi thúc, đoàn kết nhân dân các thuộc địa cùng nhau đứng lên phá tan xiềng xích nô lệ…

TS. Chu Đức Tính, Nguyên Giám đốc Bảo tàng Hồ Chí Minh nhìn nhận: "Hoạt động cách mạng nên Bác thấy được tác dụng của báo chí là tuyên truyền, cổ động. Muốn hoạt động chính trị thì phải biết làm báo và Người đã tập viết báo. Với cái vốn tiếng Pháp của tiểu học thì chưa đủ nên Người nhờ ông chủ bút của báo Đời sống công nhân chỉ bảo".

Không dừng lại ở đó, những ngày sinh sống trên đất Pháp, Nguyễn Ái Quốc tiếp tục cộng tác cho một số tờ báo có uy tín và đông độc giả như L’Humanité (Nhân đạo), La Vie ouvrière (Đời sống thợ thuyền), Le Populaire (Người bình dân)...

Nhà báo, PGS. TS Hà Huy Phượng, Học viện Báo chí và Tuyên truyền chia sẻ: "Bác đi nhiều để xem là đời sống chủ nghĩa thực dân như thế nào và viết. Nằm giữa sào huyệt chủ nghĩa thực dân để tìm ra con đường đấu tranh giải phóng dân tộc. Đó là điều làm nên sự vĩ đại của lãnh tụ Hồ Chí Minh."

Sang Liên Xô, người cộng tác với nhiều tờ báo Xô viết bằng tiếng Nga. Sang nước Đức, Người viết báo tiếng Đức. Những bài viết của Nguyễn Ái Quốc đã khơi nguồn cho mạch đập, có giá trị soi sáng tư tưởng giải phóng cách dân tộc bị áp bức trên thế giới, xác định vai trò lãnh đạo của giai cấp công nhân và vạch trần bản chất thối nát của chủ nghĩa thực dân, đế quốc. Những bút danh như Nguyễn Ái Quốc, Ng. Ái Quốc, N. N.A.Q, NG.A.Q...như một cái gai, một sự ám ảnh thật sự đối với chế độ thực dân khi đó. Ba mươi tám số Le Paria là "38 ám ảnh".

Sau này tìm hiểu lại, nhiều người khá bất ngờ trước những bài báo của Bác. Có bài báo Người so sánh giữa “trường học và đại lý thuốc phiện”. Người viết một cách dung dị theo kiểu ở Việt Nam có 10 trường học thì có 1.500 đại lý thuốc phiện. Chính quyền thực dân đầu độc nhân dân các nước thuộc địa bằng rượu, bằng thuốc phiện, chứ không phải khai mở tri thức cho người dân. Những bài viết dễ hiểu, gần gũi nhưng lại trực diện vào sự thật, xoáy sâu vào thực tại để người đọc hiểu được cảnh cùng cực của các nước thuộc địa bị áp bức.

Jean Lacouture (1920-2015), Nhà văn, nhà báo, nhà viết tiểu thuyết nổi tiếng ở Pháp từng đánh giá về Nguyễn Ái Quốc: "Sự đóng góp của Nguyễn Ái Quốc cho tờ Le Paria rất to lớn. Ngày nay đọc lại các bài viết chúng ta vẫn thấy vô cùng hứng thú... Văn phong của Nguyễn là văn phong của một nhà luận chiến tài ba."

Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh không bao giờ xem mình là nhà báo chuyên nghiệp mà chỉ là “người có nhiều duyên nợ với báo chí”. Tuy nhiên trên thực tế Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh dưới nhiều bút danh khác nhau lại là một cây bút đầy uyên thâm, sắc bén và "kỹ thuật". Suốt cuộc đời cách mạng, Lãnh tụ Hồ Chí Minh đã để lại hàng nghìn tác phẩm hoàn chỉnh về nội dung, vững chãi về lý luận, mẫu mực trong ngôn từ để đi sâu vào quần chúng và tỉnh thức lòng người.

Viết cho ai? Viết để làm gì?

Về công việc viết, Chủ tịch Hồ Chí Minh từng chia sẻ rằng Người nhớ nhất 3 lần trong đời. Lần thứ nhất là cảm giác sung sướng khi bài báo đầu tiên được đăng. Lần thứ hai là khi truyện ngắn đầu tiên xuất hiện trên tờ L’Humanité (Nhân đạo). Lần thứ ba là sau khi Người viết xong Tuyên ngôn Độc lập.

Chủ tịch Hồ Chí Minh tâm niệm báo chí phải gần gũi với quần chúng. Người làm báo cần ý thức được việc Vì ai mình viết? Viết cho ai? Viết để làm gì?. Báo chí cũng phải giản đơn, dễ hiểu, phổ thông, hoạt bát... nhưng tuyệt nhiên không thông tục. Người từng căn dặn một bài báo viết phải đúng nhưng cũng phải hay. Viết có hay thì mới có đông người đọc. 

Trong thư gửi Đại hội báo giới ngày 5/8/1947, Chủ tịch Hồ Chí Minh giao nhiệm vụ cho các nhà báo cách mạng: “Chiến sĩ ở các mặt trận thì dùng súng chống địch, các bạn thì dùng bút chống địch”. Người yêu cầu các nhà báo phải thực hiện tốt nhiệm vụ: “Kêu gọi toàn dân đoàn kết, hăng hái kháng chiến, tin tưởng về sự thắng lợi…” và “cổ động dân chúng, huấn luyện dân chúng, bày cho dân chúng tổ chức lực lượng của mình”.

Hồ Chủ tịch cũng tiếp tục nhấn mạnh tại Đại hội lần thứ hai Hội nhà báo Việt Nam năm 1959: “Báo chí của chúng ta không phải để cho một số ít người xem, mà để phục vụ nhân dân, để tuyên truyền giải thích đường lối, chính sách của Đảng và Chính phủ, cho nên phải có tính chất quần chúng và tinh thần chiến đấu”. Nhà báo phải “chân thực” - chân thực là sức mạnh vì nó có lòng tin. Mỗi bài viết phải bắt nguồn từ thực tế với những con số, những sự kiện được xem xét, kiểm tra, chọn lọc. Bài viết phải đem lại cho người đọc lượng thông tin cao và chính xác.

Sau này, khi nói chuyện với các nhà báo tại Đại hội lần thứ III Hội Nhà báo Việt Nam (8/9/1962), Bác thẳng thắn góp ý: Bài báo thường quá dài, “dây cà ra dây muống”, không phù hợp với trình độ và thời giờ của quần chúng. Thường nói một chiều và đôi khi thổi phồng các thành tích, mà ít hoặc không nói đúng mức đến khó khăn và khuyết điểm của ta. Đưa tin tức hấp tấp, nhiều khi thiếu thận trọng. Thiếu cân đối, tin nên dài thì viết ngắn, nên ngắn lại viết dài; nên để sau thì để trước, nên trước lại để sau. Có khi quá lố bịch.

Bác nói “trình độ của đại đa số đồng bào ta không cho phép đọc dài, điều kiện giấy mực của ta không cho phép viết dài và in dài, thời giờ của ta, người lính đánh giặc, người dân đi làm không cho phép xem lâu. Vì vậy nên viết ngắn chừng nào tốt chừng ấy”.

Có một lần, khi trả lời phỏng vấn nhà báo Liên Xô Ruf Bersatxki, Người không nhận mình là nhà báo mà tâm sự: “Tôi là cây bút tiểu phẩm, nhà chính luận. Gọi là nhà tuyên truyền tôi cũng không tranh cãi, nhà cách mạng chuyên nghiệp là đúng nhất”.

Thực tế đã cho chúng ta thấy: nhà cách mạng, nhà báo Hồ Chí Minh là một – một cây bút sắc bén và tài năng mở đường cho nền Báo chí Cách mạng Việt Nam.

Không chỉ là một Anh hùng giải phóng dân tộc, lãnh tụ thiên tài, Chủ tịch Hồ Chí Minh còn là người sáng lập nền báo chí cách mạng Việt Nam và cũng là nhà báo lỗi lạc của nền báo chí ấy.

Nhìn lại chặng đường 100 năm đầy vinh quang, những người làm báo hôm nay càng thêm tự hào và ý thức hơn trách nhiệm của mình với đất nước, với nhân dân.